مرحوم عبدالحمید مولوی (۱۳۵۷-۱۲۸۶) در مشهد دیده به جهان گشود. پدرش، حاج میرزا علی‌محمد نجم‌التولیه، از علمای عصر خود بود و منصب مستوفیگری مسجد گوهرشاد و همچنین منجمی آستان قدس را داشت. اجدادش اهل علم و تقوی بودند و جد بزرگش، حاج میرزا عبدالجواد، خطیب آستان قدس بود.
امید حسینی‌نژاد | شهرآرانیوز - خراسان مهد رشد و نمو عالمان، اندیشمندان و هنرمندان بسیاری است که نام آن‌ها بر تارک تاریخ و فرهنگ ایران‌زمین می‌درخشد. در هرکدام از شهر‌های این خطه عالمانی سربرآورده‌اند که تأثیر بسزایی بر رشد علم و فرهنگ ایران و حتی دنیا گذاشته‌اند. اگر امروز غربیان آثار متعددی درباره اندیشه‌های غزالی نوشته‌اند نشان از همین وسعت تأثیرگذاری اوست. اگر ادب‌پژوهان غربی نام فردوسی را به بزرگی یاد می‌کنند و هنوز که هنوز است درباره نسخه‌های خطی شاهنامه فردوسی تحقیق می‌کنند نشان‌دهنده وسعت تأثیر این مرد بزرگ ادبیات فارسی بر دنیاست. در دوره معاصر نیز اندیشمندان متعددی در این منطقه رشد کرده‌اند که آثار قلمی آنان تأثیر بسیاری بر تحولات علم داشته است.
یکی از اندیشمندان و فرهنگ‌پژوهان دوره معاصر ما مرحوم عبدالحمید مولوی (۱۳۵۷-۱۲۸۶) است. وی در مشهد دیده به جهان گشود. پدرش، حاج میرزا علی‌محمد نجم‌التولیه، از علمای عصر خود بود و منصب مستوفیگری مسجد گوهرشاد و همچنین منجمی آستان قدس را داشت. اجدادش اهل علم و تقوی بودند و جد بزرگش، حاج میرزا عبدالجواد، خطیب آستان قدس بود.
عبدالحمید ادبیات فارسی، عربی، نجوم و هیئت را نزد پدرش فراگرفت. پس از فوت پدر، به مدارس جدید جذب شد و همچنین در خدمت علمای مشهد حاضر شد و کسب علم کرد. از جمله با شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی، حاج شیخ مجتبی قزوینی و حاج میرزا علی‌اکبر نوقانی ارتباط داشت. مولوی در اوایل دوره پهلوی به دعوت میرزا طاهر طاهری، متولی مسجد جامع گوهرشاد، به عنوان معاون امور خدمات مسجد مشغول کار شد. او یکی از کسانی بود که از نزدیک ناظر واقعه گوهرشاد در تیر ۱۳۱۴ بود، زیرا حفظ انتظامات مسجد گوهرشاد از وظایف وی بود.
مولوی، خراسان‌شناسی خستگی‌ناپذیر
او چندین سال رئیس اداره املاک آستان قدس و مدیر مسجد جامع گوهرشاد بود. از این رو اطلاعات بسیار وسیعی در امور روضه مبارکه رضویه و مسجد جامع داشت و بسیار مورد استفاده بود. هرکس درباره آستان قدس و جامع گوهرشاد به مطلبی نیاز داشت به او مراجعه می‌کرد.
مرحوم مولوی غیر از آستان قدس و مسجد گوهرشاد، درباره مدارس، مساجد و آثار تاریخی مشهد مقدس و حومه هم اطلاعات مبسوطی داشت. آن‌ها را به‌خوبی می‌شناخت و درباره رقبات و املاک وقفی مشهد کتاب‌ها و مقالات متعددی نوشت که اکنون مورد استفاده است.
مرحوم عزیزا... عطاردی، از اندیمشندان برجسته و خراسان‌شناسان برجسته، درباره آشنایی‌اش با مرحوم مولوی می‌گوید: من بیش از ۱۰ سال با آن مرد محقق، خوش‌بیان و خوش‌اخلاق در ارتباط بودم، و با او درباره مطالب مورد نظر گفتگو می‌کردم. گاهی با هم به اطراف مشهد مقدس می‌رفتیم و درباره بنا‌های تاریخی با هم مذاکره می‌کردیم. درست به خاطر دارم اولین‌بار که می‌خواستم از چشمه گیلاس دیدن کنم، او مرا همراهی می‌کرد. در بین راه می‌گفت: من کل جلگه توس و کوهپایه آن را با اسب طی کرده‌ام. در آن زمان که هنوز ماشین وجود نداشت، من این منطقه را سیر و مطالعه کردم.
آثار باستانی خراسان که جلد اول آن آثار و اب‍ن‍ی‍ه تاریخی ج‍ام، ن‍ی‍ش‍اب‍ور و س‍ب‍زوار را در بر می‌گیرد حاصل تلاش او در شناسایی آثار باستانی این خطه است. طبق گفته او در مقدمه کتاب، جلد‌های دوم و سوم این اثر نیز آماده بوده، اما طبق بررسی‌های انجام‌شده، این ۲ جلد در بحبوحه اتفاقات اوایل انقلاب، به دلیل سهل‌انگاری برخی دست‌اندرکاران از بین رفته است.
کتابخانه مرحوم مولوی
مرحوم عبدالحمید مولوی از جوانی به مطالعه و تحقیق عشق می‌ورزید و با علما و فضلای مشهد مقدس رضوی و فرهنگیان و نویسندگان در ارتباط بود. از این رو، به کتاب و کتابخانه علاقه‌مند بود و در طول زندگی خود، کتابخانه معتبری فراهم کرده بود. او در دفترچه موقوفات آستان قدس درباره کتابخانه خود چنین گوید: بنده، عبدالحمید مولوی، ۲۵ سال رئیس اداره املاک آستان قدس بوده‌ام و کتاب‌شناس و ارزیاب کتاب. کتابخانه مفصلی شامل بیش از ۹۰۰ جلد کتاب خطی داشتم. کتاب‌ها را به دانشکده الهیات و علوم دینی دانشگاه فردوسی فروختم تا وجه آن را صرف هزینه روزانه زندگی کنم.
اشتغال بنده اکنون نوشتن مقاله و کتاب است که جملگی چاپ شده و در دانشگاه‌های دنیا و ایران محفوظ و مضبوط است و ۲۰۹ مجلد نفیس و قیمتی را که هر یک شامل چندین رساله و کتاب می‌شود به دانشکده الهیات مشهد هدیه دادم که در اشکاف‌های متعدد به نام بنده مضبوط است. اگر در تنگنا نبودم، همه کتاب‌های خطی در علوم مختلف را تسلیم می‌کردم و تقدیم می‌داشتم، زیرا کتب خطی میراث بزرگان و دانشمندان ایران است و به همه ایرانیان متعلق خواهد بود.
اکنون حدود ۳۰۰۰ کتاب چاپی او که در طول سالیان سال جمع‌آوری کرده است در منزل یکی از فرزندانش نگهداری می‌شود.
مولوی، شیفته نسخه‌های خطی
عبدالحمید مولوی در سال ۱۳۳۱ به ریاست کتابخانه ملی ملک در تهران انتخاب شد. وی آشنایی نزدیکی با مرحوم حاج حسین ملک، واقف مشهور، داشته است. به دلیل اطلاعات و معلوماتی که در کتاب‌شناسی داشت، مورد توجه و عنایت حاج حسین ملک قرار گرفته بود. به گفته فرزند ایشان، سبب علاقه او به خریداری و نگهداری نسخه‌های خطی توصیه حاج حسین ملک به او بوده است. وی روز‌های متعددی برای خرید نسخه‌های خطی به دست‌فروشی‌هایی که در میدان توپخانه تهران بساط پهن می‌کردند مراجعه می‌کرده و با آشنایی‌ای که با ارزش این نسخه‌ها داشته، موارد متعددی را با توجه به وسع مالی خود خریداری می‌کرده است.
این نسخه‌ها سال‌ها در کتابخانه شخصی وی نگهداری می‌شد. این نسخه‌ها ابتدا از سوی مرحوم مولوی به صورتی منظم فهرست‌نویسی اولیه شد و دفتر آن در بخش نسخ خطی دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی نگهداری می‌شود. پس از آن، در سال ۱۳۴۵ مرحوم میرزا مهدی ولایی، فهرست‌نگار آستان قدس رضوی، این نسخه‌ها را فهرست‌نویسی تخصصی کرد و در شماره پنجم نشریه نسخه‌های خطی دانشگاه تهران، زیر نظر ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، منتشر شد.
پس از انتقال نسخه‌های خطی وی به دانشکده الهیات در دوره مدیریت مرحوم دکتر محمود رامیار که بخشی از آن خریداری و بخش دیگرش به صورت هدیه به این دانشکده واگذار شده بود، مرحوم دکتر محمود فاضل یزدی مطلق، استاد این دانشکده، این نسخه‌ها را به صورت تخصصی فهرست‌نویسی کرد. این فهرست در ۳ جلد از سوی دانشگاه فردوسی مشهد منتشر شد.
نگارنده این یادداشت مدت‌هاست مشغول بررسی نسخه‌های خطی مرحوم عبدالحمید مولوی است. در طول این مدت، نسخه‌های نفیسی را از نظر گذرانده و متوجه نفاست بالای این نسخه‌ها شده‌ام. برخی از این نسخه‌ها منحصربه‌فرد است. در حاشیه برخی از این نسخه‌ها دستخط مرحوم عبدالحمید مولوی نیز دیده می‌شود. برای نمونه، در حاشیه نسخه خطی سلسلةالذهب، دیوان اشعار جامی، به خط حاج شیخ علیرضا مطلبی از او نقش بسته است: مرحوم حاج شیخ علیرضا از فضلا بود و در محله نوغان سکونت داشت و در موقع فرصت، کتابت می‌کرد و چند جمله کتاب به خط ایشان را برادرم، مرحوم عبدالحسین مولوی، از ورثه خریداری کرده است.
یکی از نسخه‌های نفیس مجموعه عبدالحمید مولوی کتابی شامل رساله‌هایی در علم نجوم است. مؤلف این کتاب، مؤید العرضی، از شاگردان و همکاران خواجه نصیرالدین توسی در رصدخانه مراغه بوده است. کاتب این نسخه پسرش، محمد بن مؤید العرضی، است. یکی از نکات مهم این نسخه آن است که ۲۴ سال بعد از وفات خواجه نصیر کتابت شده است.
نسخه‌هایی با موضوع نجوم در کتابخانه ایشان به‌وفور دیده می‌شود. شاید علت اصلی آن علاقه او و تخصص اجدادش در علم نجوم باشد. در حاشیه یکی از نسخه‌های خطی مهر پدرش که مشهور به نجم‌التولیه بود دیده می‌شود.
یکی دیگر از نسخه‌های نفیس این مجموعه کتاب الجمل و العقود شیخ توسی است. قدیمی‌ترین نسخه موجود در ایران از نظر قدمت، نسخه موجود در کتابخانه عبدالحمید مولوی است. این نسخه در سال ۶۹۱ هجری قمری کتابت شده است. این نشان‌دهنده اهتمام او در خریداری نسخه‌های نفیس و نگهداری آن برای از بین نرفتن این میراث کهن و ارزشمند اسلامی است.
عبدالحمید مولوی سال‌های سال با صرف وقت در حوزه‌های مختلف علمی و مدیریتی آثار چشمگیری در حوزه خراسان‌شناسی بر جای گذاشت. علاوه بر آن، به دلیل علاقه وافرش به جمع کردن نسخه‌های خطی، کتاب‌های نفیسی را برای خود خریداری کرد. این اهتمام سبب شد آثار قابل‌توجهی نیز منتشر کند. نگاهبانی از میراث خطی اسلامی دغدغه همیشگی وی بود و اهدای نسخه‌های شخصی خود به دانشکده الهیات برای نگهداری هرچه بهتر این میراث، نشان‌دهنده اهتمام والای او به این مسئله است.
دیگر چهره‌ها