مراسم رونمایی از کتاب تازه منتشرشده «سایه همایون» که بخشی از تاریخ تئاتر در مشهد را بررسی کرده است، عصر دیروز در خانه هنرمندان برگزار شد. با سید جواد اشکذری درباره بزرگان دوران طلایی تئاتر در مشهد و موضوع کتاب تازه انتشار یافته گفتگو کرده‌ایم.
غلامرضا زوزنی | شهرآرانیوز - مراسم رونمایی از کتاب تازه منتشرشده «سایه همایون» که بخشی از تاریخ تئاتر در مشهد را بررسی کرده است، عصر دیروز در خانه هنرمندان برگزار شد. کتابی که به زندگی هنری مرحوم «منصور همایونی»، هنرمند فقید تئاتر مشهد، پرداخته و سیدجواد اشکذری، روزنامه‌نگار، پژوهشگر و نویسنده و کارگردان تئاتر، حدود ۲ سال روی تحقیق و پژوهش آن زمان صرف کرده است. «سایه همایون» سومین جلد از مجموعه ۴ جلدی «تاریخ دیروز و امروز تئاتر مشهد» است. اشکذری در ۲ جلد دیگر این مجموعه با عنوان‌های «بر بسیط بارش مهتاب» و «آقای صدای خاطره‌انگیز» به زندگی هنری مرحوم فریدون صلاحی و رضا رضاپور، از پیشکسوتان تئاتر مشهد، پرداخته است. جلد چهارم این مجموعه نیز در آینده به چاپ خواهد رسید. از این نویسنده تاکنون ۲۲ جلد کتاب به‌صورت فردی و گروهی در قالب مقاله، پژوهش و نمایشنامه منتشر شده است. به مناسبت رونمایی کتاب «سایه همایون» با سید جواد اشکذری درباره بزرگان دوران طلایی تئاتر در مشهد و موضوع کتاب تازه انتشار یافته گفتگو کرده‌ایم.
این پیشکسوتان تئاتر مشهد که درباره آن‌ها به‌صورت گسترده پژوهش کرده‌اید، چه ویژگی‌هایی داشتند؟
آن‌ها درواقع نسل دوم تاریخ تئاتر مشهد هستند. مرحوم منصور همایونی کتابی کم‌قطر، اما مؤثر درباره نسل نخست تئاتر مشهد در دهه ۴۰ نوشته که نایاب است. تمام متن آن هم در «سایه همایون» آمده است. در آن کتاب، جریان‌ها، گروه‌ها، تماشاخانه‌ها و... را در مشهد بررسی کرده است. می‌توان گفت نسل نخست تئاتر مشهد جریان‌ساز نبوده‌اند. از دهه سی‌چهل که مرکز آموزش تئاتر راه می‌افتد، جریان تئاتر هم در مشهد شکل می‌گیرد و دهه ۵۰ دوره طلایی هنر تئاتر در مشهد پدید می‌آید. من هم در مجموعه خود، زندگی هنری پیشکسوتانی را که در این دوره فعال بودند، بررسی کردم. فریدون صلاحی گروه تئاتر راه می‌اندازد و بسیاری از هنرمندان تئاتر را زیر چتر خود می‌برد. رضاپور نیز معروف‌ترین بازیگر تئاتر بومی بود که در همه زمینه‌ها و گونه‌های تئاتری فعالیت و زیر نظر صلاحی رشد کرد.
چرا برای نوشتن جلد سوم مجموعه «تاریخ دیروز و امروز تئاتر مشهد»، مرحوم همایونی را انتخاب کردید؟
او یکی از عاشق‌ترین افراد به تئاتر در تاریخ هنری مشهد بود. تمام ثروتی را که پدرش برای تحصیل او در خارج از کشور کنار گذاشته بود، صرف تئاتر در مشهد کرد. نخستین تماشاخانه خصوصی را در مشهد راه‌اندازی کرد. بعد از چند سال به‌علت جریانات آن دوره ورشکست و مجبور شد همه وسایل تماشاخانه را به سمساری بفروشد. علاوه بر این، همایونی اتفاقات بسیاری را برای نخستین‌بار در تئاتر مشهد رقم زده است.
نخستین کتاب پژوهشی در حوزه تاریخ تئاتر مشهد، نخستین و بزرگ‌ترین آرشیو عکس تئاتر مشهد، مهم‌ترین عکسی که در دهه ۴۰ به‌صورت هنری از تئاتر عکاسی شده است (عکس طرح جلد کتاب) و اجرای نخستین تئاتر‌های موزیکال را این هنرمند در دهه ۴۰ انجام داد. همچنین همایونی جزو اولین دراماتوژ‌های تئاتر بوده است. کارگردان برجسته و بازیگر فوق‌العاده‌ای هم بوده است. به‌نظر، او یک حکیم است که هم تدریس می‌کرده و هم قلبش برای هویت‌بخشی به تئاتر می‌تپیده است. عمر و ثروتش را وقف تئاتر مشهد کرد و در فقر هم از دنیا رفت. درحالی‌که می‌توانست با ثروتی که پدرش به او داده بود، به خارج از کشور برود و زندگی مرفهی برای خود رقم بزند.
آیا شما با این بزرگان از نزدیک هم مراوده داشتید و آن‌ها را دیده بودید؟
دلیلی ندارد پژوهشگر شخصیتی را که درباره‌اش پژوهش می‌کند، دیده باشد، چون کار پژوهشگر با اسناد و وقایع است. این افراد هم هنرمندانی بودند که هنوز بعد از درگذشتشان تأثیر فعالیتشان در تئاتر احساس می‌شود. با وجود این، تحقیق و پژوهش درباره چهره‌های تاریخ تئاتر مشهد بسیار دشوار است و اسناد بسیار کمی درباره‌شان وجود دارد. به‌عنوان مثال مرحوم صلاحی در طول عمرش اجازه نداد عکس یا فیلم زیادی از او بگیرند یا نگذاشته بود برایش بزرگداشت برگزار کنند. زمانی که ایشان زنده بود، به من هم اجازه پژوهش نداد و بعد از فوتشان بود که کار پژوهش درباره‌شان را شروع کردم. بعد از نوشتن کتاب مرحوم صلاحی، آن را به مرحوم رضاپور دادم و ایشان لطف کرد و گفت که این کتاب را دوست دارد و با مطالعه زندگی مرحوم صلاحی به تاریخ تئاتر مشهد می‌رسد.
کار پژوهش کتاب آقای رضاپور هم وقتی شروع شد که ایشان در قید حیات بود، اما تکلمش را از دست داده بود و بازهم مجبور شدم به‌سراغ افراد دیگر بروم و شفاهی از آن‌ها پرس‌وجو کنم. منابع درباره او نیز بسیار کم بود.
آیا این ۳ جلد کتاب، قالب متفاوتی با کتاب‌های مشابه دراین‌زمینه دارد؟
بله. من از قالب‌های روزنامه‌نگاری برای نوشتن در این کتاب‌ها استفاده کرده‌ام که به‌دلیل اشتغال خودم به این شغل بوده است. این قالب تقریبا برای این نوع از کتاب‌ها بدیع است. در هر ۳ کتاب، یادداشت و گفتگو با هنرمند وجود دارد. مقاله، گزارش، عکس و... هم دارد. قالب‌های روزنامه‌نگاری به کتاب جان تازه‌ای می‌دهد. از طرفی هنرمندان برجسته‌ای برای این کتاب یادداشت نوشته‌اند که در آن چاپ شده است، افرادی مانند داریوش ارجمند، داوود کیانیان، رضا کیانیان و....
متأسفانه باید بگویم بسیاری از هنرمندان بزرگی که برای کتاب مرحوم صلاحی یادداشت نوشتند، هم‌اکنون در قید حیات نیستند. اصغر میرخدیوی، انوشیروان ارجمند، رضا رضاپور، ماشاا... وحیدی، عباس کاظمی و... هر کدام می‌توانستند یک کتاب تاریخی باشند که دیگر نیستند.
در کنار زنده‌کردن یاد این بزرگان، یکی از اهداف شما برای انتشار این کتاب‌ها تأثیر بر نسل آینده و هویت‌بخشیدن آن‌هاست. فکر می‌کنید نسلی که از مطالعه فاصله گرفته است، به خواندن این‌دست کتاب‌ها علاقه نشان می‌دهد؟
متأسفانه این واقعیت وجود دارد که هنرمندان جوان‌تر زیاد اهل مطالعه نیستند. اما این آثار قرار نیست الان خوانده شود، نسل‌هایی که از این به بعد روی کار خواهند آمد، مخاطب این کتاب‌ها خواهند بود. این‌ها برای نسل‌های بعد باقی می‌ماند و در حافظه تاریخی تئاتر مشهد حفظ می‌شود. به‌طور قطع این متون برای نسل‌های بعد جذاب خواهد بود. آن‌ها روزی مجبور خواهند شد به تاریخ رجوع کنند. آن‌ها روزی به‌دنبال هویت خود خواهند رفت، مثل بسیاری از ما که دنبال هویت در تئاتر هستیم. آن‌ها هم روزی از بی‌هویتی خسته خواهند شد؛ بنابراین باید سند و کتابی برای رجوع آن‌ها وجود داشته باشد.
نسل فعلی به دنبال تولید نمایش متفاوت است. چگونه می‌توان به کار آن‌ها عمق بخشید؟
همه‌چیز در تئاتر که تولید نمایش متفاوت نیست. این هویت تئاتر است که هنرهای نمایشی در مشهد را صدوچندساله کرده است. این کتاب‌ها، تاریخ ایجاد می‌کند و تاریخ هم برای آموختن است. روزی این نسل به این نتیجه خواهد رسیدکه برای ساختن آینده تئاتر باید به گذشته رجوع کند.
این را هم بگویم که مهم‌تر از مشکلات مالی در تئاتر مشهد، بحران هویت است که گریبان‌گیر تئاتر است؛ بنابراین تنها چیزی که می‌تواند هویت را به تاریخ تئاتر مشهد بازگرداند، بازخوانی تاریخ است. تاریخ، مسیر پرفرازونشیب تئاتر مشهد را پیش روی هنرمند قرار می‌دهد و نقاط ضعف و قوت خود را می‌بیند. تاریخ بی‌رحمانه واقعیت را به ما می‌گوید.
بهتر نبود برای نمایان‌کردن مسیر تاریخی تئاتر در مشهد به‌سراغ جریان‌ها و مقاطع تاریخی می‌رفتید و اشخاص را در میان آن مسیر معرفی می‌کردید؟
این اشخاص هستند که تاریخ را شکل می‌دهند. آن‌ها هستند که تاریخ را ساخته و باعث شده‌اند تاریخ اهمیت پیدا کند. تاریخ تئاتر مشهد بزرگان بسیاری دارد. به‌نظرم باید از طریق افراد به تاریخ برسیم نه برعکس. این افراد هستند که به تاریخ هویت و بُعد می‌دهند. تاریخ تئاتر مشهد نیز در ۱۱۰ سال عمر خود ابعاد مختلفی یافته است. حالا می‌شود به این تاریخ پرداخت. هرچند تاریخ‌نگاری درباره افراد یا پرتره‌نگاری تاریخی درباره بزرگان تئاتر مشهد به دلایلی که ابتدا گفتم کار دشواری است.
رونمایی از «سایه همایون»
خانه هنرمندان مشهد، در حوالی بوستان کوهسنگی، شاهد حضور هنرمندان پیشکسوت تئاتری مشهد بود که برای شرکت در مراسم رونمایی از کتاب «سایه همایون» آمده بودند. محسن مصحفی، معاون فرهنگی و اجتماعی شهرداری مشهد، و خانواده مرحوم همایونی نیز در جمع این هنرمندان حضور داشتند.
مصحفی در این مراسم با قدردانی از سیدجواد اشکذری برای پژوهش‌های هنری‌اش گفت: از نظر مدیریت شهری انتشار کتاب‌هایی مانند «سایه همایون» پاسداشت بزرگان فرهنگ و هنر این شهر است و پاسداشت از مفاخر فرهنگی و هنری وظیفه هر جامعه‌ای است. او همچنین به جایگاه فرهنگی و هنری مشهد در کشور اشاره کرد و گفت: تردیدی نیست مشهد سرآمد فرهنگ و هنر در کشور است و تئاتر در میان همه هنر‌ها پیشتاز است.
سیدجواد اشکذری نیز بیان کرد: مرحوم همایونی را ندیده‌ام، اما احساس می‌کنم برای پدر معنوی خود در تئاتر کتاب نوشته‌ام. افرادی در تاریخ هستند که تأثیرگذار بودند،، اما گمنام‌اند و وظیفه نویسندگان و پژوهشگران است که آن‌ها را از گمنامی بیرون بکشند. نویسنده کتاب «سایه همایون» همچنین گفت: مجموعه کتاب‌های «تاریخ شفاهی دیروز و امروز تئاتر مشهد» را تا ۸ جلد ادامه خواهد داد که چهارمین جلد آن به‌زودی چاپ خواهد شد.
سیدرضا حسینی، هنرمند مشهدی و یکی دیگر از حضار، در نکوداشت پژوهش در نشریات صحبت به میان آورد و گفت: یکی از مصداق‌های تولید علم، پژوهش است که متأسفانه انتشارات ما با آن بیگانه است. ترجمه و مقاله بخش وسیعی از انتشارات ما را دربرگرفته است که بعضی از آن‌ها هیچ خلائی را در جامعه پر نمی‌کند. او با بیان اینکه جامعه در برابر مفاخر خود دچار گیجی است، ابراز امیدواری کرد که هویت گم‌شده فرهنگ و هنر با همت پژوهشگرانی مانند سیدجواد اشکذری به جامعه بازگردد.
دختر مرحوم همایونی نیز در چند جمله از عشق و علاقه پدر فقیدش به هنر اشاره کرد و گفت: تنها چیزی که پدرم را سرپا نگهداشته بود، عشق به هنر بود و همه وقتش را صرف هنر و تئاتر کرد.
همچنین دکتر محمدعلی لطفی‌مقدم، پدر تئاتر خراسان، در یادداشتی که به این مراسم فرستاده بود، از پژوهش‌های هنری منصور همایونی قدردانی کرد. در این مراسم تعدادی از هنرمندان حاضر، چند جمله‌ای درباره مرحوم منصور همایونی صحبت کردند، از جمله محمد الهی، بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون، که او را فردی به تمام معنا انسان معرفی کرد.
حسین سوزنچی، بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون، همایونی را روشنابخش تئاتر خراسان خواند و گفت: او باعث شد نسلی که تئاتر را در مشهد به اوج رساندند، رشد کنند.
علی لشگری، پیشکسوت تئاتر مشهد، همایونی را فردی مهربان، بااخلاق و مجذوب‌کننده خواند و گفت: مرحوم همایونی من را به هنرهای نمایشی علاقه‌مند کرد. او بی‌دریغ کار می‌کرد و عاشق تئاتر بود.
در پایان این مراسم از کتاب «سایه همایون» رونمایی شد و معاون فرهنگی و اجتماعی شهرداری مشهد نیز با اهدای یک اثر هنری به خانواده مرحوم همایونی، از فعالیت‌های آن مرحوم قدردانی کرد.