سال‌هاست که معضل آلودگی هوا کلان‌شهر‌هایی همچون مشهد را با چالش‌های جدی مواجه کرده است. آلاینده‌های زیست محیطی زندگی گیاهان و جانوران را تهدید کرده و در انسان‌ها موجب عوارض جسمی و روحی فراوانی می‌شود.
فهیمه شهری | شهرآرانیوز؛ سال‌هاست که معضل آلودگی هوا کلان‌شهر‌هایی همچون مشهد را با چالش‌های جدی مواجه کرده است. آلاینده‌های زیست محیطی زندگی گیاهان و جانوران را تهدید کرده و در انسان‌ها موجب عوارضی همچون افزایش سقط جنین، کاهش بهره هوشی کودکان، افزایش احتمال ابتلا به آلزایمر در بزرگ‌سالان، رشد سرطان، افزایش مرگ و میر‌های ناشی از سکته و ... می‌شود. گرچه سالانه میلیون‌ها نفر در اثر آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند و تلفات این حوزه کمتر از مرگ و میر‌های ناشی از سیل، زلزله و تصادف نیست؛ اما این امر آن‌قدر نرم و خاموش اتفاق می‌افتد که هنوز فکری اساسی برای آن نشده است و تصمیم‌گیران مربوط به اتخاذ تدابیر کوتاه مدتی همچون تعطیلی مدارس و اعمال محدودیت‌های ترافیکی اکتفا کرده‌اند. مواقعی هم که این مسکن‌های موقتی پاسخ‌گو نباشند در انتظار وزش باد و بارش باران می‌مانند! آنچه در این سال‌ها درباره مبارزه با آلودگی هوا گفته شده است بیشتر جنبه شعارگونه دارد و می‌توان گفت اقدامی اساسی و ریشه‌ای انجام نشده است و مسئولان مربوط این موضوع را جزو اولویت‌های اول خود قرار نداده‌اند.
در این بین، جوان مخترع مشهدی که از ساکنان محله آزادشهر است از سال‌ها پیش دغدغه این موضوع را در سر می‌پرورانده و تصمیم داشته اقدامی عملی در راستای کاهش آلودگی هوا انجام دهد. نتیجه این دلواپسی‌های او ساخت دستگاهی است که با نصب آن روی ماشین، تا ۳۵ درصد در مصرف بنزین صرفه‌جویی شده است و آلودگی‌های ناشی از خودرو‌ها به طرز چشمگیری کاهش پیدا می‌کند. این اختراع او ثبت ملی و بین‌المللی شده و آزمایش‌های مربوط را با موفقیت پشت سر گذاشته است. در عین حال که این اختراع او در آسیا منحصر به فرد است و کشور‌های همسایه، پیشاپیش پیگیر سفارش ساخت آن هستند، متأسفانه در داخل کشور کم لطفی‌های بی‌شماری به این مخترع و اختراعش شده و هنوز هیچ حمایتی برای تولید محصولش دریافت نکرده است. در ادامه بیشتر با این جوان افتخار آفرین و دستگاهی که اختراع کرده است آشنا می‌شویم.
اهل فن می‌گفتند نمی‌شود، اما شد
محمدرضا صفری سال ۷۳ در مشهد چشم می‌گشاید. مانند بسیاری از پسر بچه‌ها از کودکی شیطنت‌ها و بازیگوشی‌های خودش را داشت. با وجود استعداد بالا، چندان علاقه‌ای به درس و مدرسه نشان نمی‌داد چراکه در مدرسه، دروس نظری تدریس می‌شود و او عاشق پیچ و مهره و کار‌های ساختنی است. بار‌ها وسایل خانه را باز و به خیال خودش تعمیر می‌کند، اما هیچ‌کس گمان نمی‌کرده روزی مخترعی افتخارآفرین برای کشورش شود. در مقطع دبیرستان که بود ایده ساخت ژنراتور بدون سوخت، مبدل ژنراتور بدون سوخت و پمپ آب بدون سوخت را مطرح می‌کند، اما بعضی از اهل فن او را جدی نمی‌گیرند و با کنایه می‌گویند ما با تحصیلات فوق لیسانس نمی‌توانیم چنین کاری انجام دهیم، ولی صفری خیلی زود ایده‌اش را به مرحله اجرا می‌رساند و در نهایت همان افرادی که ایده‌های او را شدنی نمی‌دانستند، پای گواهی‌نامه ثبت اختراعش را امضا می‌کنند. از سال ۹۰ که در رشته برق وارد دانشگاه فنی و حرفه‌ای می‌شود، عرصه را برای خود باز می‌بیند چراکه دیگر به جای درس‌های نظری، با دروس عملی مورد علاقه‌اش سروکار داشته است. همین موضوع باعث می‌شود کسی که تا پیش از این با کراهت درس می‌خواند در تمام دوران تحصیل دانشگاهی جزو ۳ نفر اول دانشگاه باشد. او از سال ۹۱ به دنبال دغدغه‌هایی که در حوزه آلودگی هوا وجود داشته است ایده ساخت سیستم‌های بهینه‌ساز مصرف سوخت را در ذهنش می‌پروراند. آن زمان به گفته خودش دانش فنی این حوزه محدودتر بوده و چالش‌های زیادی وجود داشته است بنابراین تا سال ۹۳ بیشتر از هرچیزی بر پژوهش متمرکز می‌شود.
مقالات مختلف این حوزه را مطالعه و سعی می‌کند دانش فنی خود را افزایش دهد. اواسط سال ۹۳ سخنرانی مقام معظم رهبری را می‌شنود که در آن به مسئولان سفارش می‌کنند توجه بیشتری به موضوع آلودگی هوا داشته باشند. این تأکید ایشان باعث می‌شود با جدیت، انگیزه و سماجت بیشتری ساخت دستگاه بهینه‌ساز مصرف سوخت را دنبال کند. در این راستا تیمی متشکل از صنعت‌گران و تحصیل‌کرده‌های دانشگاه شهید منتظری و مدیران مشاغل فنی و مهندسی تشکیل می‌دهد تا با کمک آن‌ها ایده‌اش را پیش ببرد. در نتیجه تلاش‌های متوالی و تحقیقات روزافزون، سرانجام سال ۹۵ نمونه اولیه دستگاهش را می‌سازد و موفق به ثبت اولین اختراع ملی خود می‌شود.
تقاضا‌هایی که بی‌جواب ماند
صفری به اینجا اکتفا نمی‌کند و بعد از ثبت ملی افزایش کیفیت دستگاه را دنبال می‌کند. تا سال ۹۶ به نمونه‌سازی پایلوت اقدام می‌کند و در همین حین با سازمان‌های متعددی ارتباط می‌گیرد تا شاید با همکاری آن‌ها بتواند روند ساخت و مصرف اختراعش را تسریع بخشد، اما به این نتیجه می‌رسد که باید خودش به تنهایی مسیر را ادامه دهد. او پس از اینکه تغییراتی فنی برای افزایش کیفیت دستگاه انجام می‌دهد، اوایل سال ۹۶ برای ثبت بین‌المللی اختراعش اقدام می‌کند که این امر ۸ هزار دلار هزینه داشته است. بخشی از این هزینه از سوی دفتر علمی نهاد ریاست جمهوری پرداخت می‌شود و بخشی دیگر را خودش می‌دهد تا اینکه در همان سال ۹۶ تأییدیه‌های اولیه ثبت بین‌المللی اختراعش می‌آید. بعد از این، نامش در سایت‌های معتبر درج می‌شود و اکنون اختراعش در مرحله داوری نهایی قرار دارد.
صفری از سال ۹۶ دغدغه چگونگی تولید دستگاه را در سر می‌پروراند. او با توجه به کم لطفی‌هایی که دیده امیدی به حمایت مالی بانک‌ها و سازمان‌های دولتی نداشت، بنابراین برای اینکه بتواند تا حدی هزینه‌های تولید دستگاه را تأمین کند گروهی فنی مهندسی تشکیل می‌دهد که در قالب آن سفارش تولید تجهیزات خاص صنایع نیروگاهی و پالایشگاهی را قبول می‌کند و از این محل به کسب درآمد می‌پردازند. دانشگاه فنی و حرفه‌ای شهید منتظری حمایت‌های معنوی زیادی از او می‌کند و اتاقی را در اختیارش می‌گذارد تا بتواند مکانی برای تحقیقات تولید محصولش داشته باشد. به دنبال مطالعاتی که داشت سال ۹۷ اختراع ملی دیگری را به ثبت می‌رساند که دستگاه لیفت پمپ با پاس هیدروژن است و برای بهینه‌سازی مصرف سوخت در مسیر سوخت خودرو قرار می‌گیرد.
نبود حمایت و سنگ‌اندازی‌های متعدد
صفری از سال ۹۸ اقدامات لازم برای ثبت گروه فنی و مهندسی‌اش در قالب شرکت را آغاز می‌کند تا بتواند در این قالب، به صورت رسمی‌تر و جدی‌تری اقدامات لازم برای تولید اختراعش را انجام دهد. بدین وسیله او سال ۹۹ به ثبت یک شرکت فناور موفق می‌شود. ناگفته نماند که گروه پژوهشی محمدرضا صفری سال‌های ۹۶، ۹۷ و ۹۸ به عنوان گروه پژوهشی برتر دانشگاه‌های فنی و حرفه‌ای کشور انتخاب شده است و طی این ۳ سال، همراه گروهش در نمایشگاه‌های بین‌المللی مشهد و تهران، به عنوان گروه برتر شناخته می‌شود.
او از سال ۹۸ به نمونه‌سازی دستگاهش و تولید اولیه آن اقدام می‌کند. فرایندی که به گفته خودش بسیار سخت بود و بی مهری‌هایی که دیده خیلی وقت‌ها او را ناامید کرده است، اما به عشق کشورش این سختی‌ها را تحمل کرده است تا اختراعی که دارد به نام ایران و ایرانی ثبت شود.
صفری در این باره می‌گوید: سخنان رهبر معظم انقلاب قوت قلبی برای من شد که به ساخت دستگاه بهینه‌ساز مصرف سوخت ادامه دهم. البته شرکت‌هایی مانند ما، برای طی کردن ادامه مسیر و بالا رفتن پله‌های بعدی موفقیت به تبدیل شدن به دانش بنیان نیاز دارند؛ ولی روند ثبت شرکت به عنوان دانش‌بنیان آن‌قدر سخت، چالشی و پیچیده است که گاهی به انصراف از ادامه دادن راه فکر می‌کنیم. این در حالی است که محصول ما در ایران و آسیا منحصر به فرد است، ثبت بین‌المللی شده و از کشور‌های مختلف سفارش تولید داریم با این وجود نه تنها حمایتی نشدیم، بلکه گاهی انگار ما را خلاف جهت آب حرکت دهند، چنان روند پر چالشی داشتیم که قید ادامه دادن راه را می‌زدیم، ولی باز هم کفش و کمربند آهنی بستیم تا این اختراع را به ثمر برسانیم.
فقدان حمایت مالی و اتکا به سرمایه شخصی
صفری ادامه می‌دهد: شرکت ما برای ادامه مسیر نیازمند حمایت مالی است و اگر این حمایت نشود با سفارش‌هایی که از کشور‌های مجاور داریم کلی ارز وارد کشور می‌شود. همچنین اکنون، در قالب شرکت برای ۸ نفر به صورت ثابت کارآفرینی شده و تعدادی هم به صورت موقت با ما همکاری دارند با این حال هرچه پیشرفت داشته‌ایم فقط با تکیه بر سرمایه شخصی و سود شرکت بوده و کوچک‌ترین حمایت مالی نداشته‌ایم. او که همراه با شرکت، تجهیزات خاص صنایع نیروگاهی و پالایشگاهی را تولید می‌کند و از محل سود حاصله، برای تولید اختراعش سرمایه فراهم می‌کند، می‌افزاید: سال ۹۶ از کشور سوئیس دعوتنامه‌ای برای اقامت دریافت کردم، اما قبول نکردم. تا سال ۹۸ این‌قدر سر راهم سنگ‌اندازی شد که خودم درخواست بورسیه شدن برای استرالیا را فرستادم و آن‌ها قبول کردند، اما باز به عشق کشورم انصراف دادم تا این اختراع در ایران تولید شود. با خودم گفتم چه این اختراع به مرحله فروش برسد چه نرسد، پای آرمان‌هایم می‌ایستم تا کشورم از دیگر کشورها عقب نماند، ولی متأسفانه گاهی آن‌قدر ناملایمات زیاد می‌شود که هیچ دلیل منطقی برای ماندن باقی نمی‌ماند و فقط این عشق است که من و امثال من را در ایران نگه داشته چراکه در کشور‌های دیگر، شرایط بسیار مناسبی برای ما فراهم است.
به عقیده او مسئولان کشور ما اهمیت آلودگی هوا را درک نکرده‌اند و هر وقت صحبت از این بحران می‌شود به شعار و سیاست‌های موقتی بسنده می‌کنند چراکه امور دیگر را مهم‌تر می‌دانند، اما در کشور‌های اروپایی پی به اهمیت این موضوع برده و فراتر از شعار، دنبال کار‌های عملی برای مبارزه با این مشکل هستند، بنابراین آن را در اولویت می‌گذارند و برایش سرمایه‌گذاری می‌کنند.
حتی از نصب رایگان استقبال نکردند
صفری با اشاره به ویژگی‌های اختراعش اظهار می‌کند: دستگاه بهینه‌ساز مصرف سوخت یک قطعه واسط است که در مسیر سوخت خودرو قرار می‌گیرد و یک سری واکنشگر داخل این تجهیز داریم که واکنش خوبی نسبت به سوخت ایجاد می‌کند و سبب بهینه‌سازی مصرف می‌شود. کیفیت این دستگاه از سوی چندین دانشگاه معتبر مورد تأیید قرار گرفته همچنین دو منظوره است و روی خودرو‌های سی ان جی، ال پی جی، ال ان جی و خودرو‌های با سوخت گازوئیل، بنزین و سوخت‌های سنگین مانند مازوت نصب می‌شود و می‌تواند بین ۸ تا ۲۵ درصد موجب کاهش مصرف سوخت و مصرف بهینه آن شود که در نهایت آلایندگی کمتر را به دنبال دارد.
او توضیح می‌دهد: از آنجایی که خودرو‌های دیزل داخل ایران دود و آلایندگی بالایی دارند، با نصب این دستگاه روی خودرو‌های دیزلی تا ۴۰ درصد از آلایندگی حاصله کاهش پیدا می‌کند. یک خودروی دیزلی حداقل لیتری ۳۵۰ تومان برای سوخت گازوئیل هزینه می‌کند که این رقم در مناطق مرزی به ۳ هزار و ۵۰۰ تومان و در خارج از مرز، به لیتری بیش از یک دلار افزایش پیدا می‌کند، بنابراین ارزش سوخت چند برابر می‌شود و کاهش مصرف نه تنها برای کاهش آلایندگی بلکه از لحاظ اقتصادی برای راننده توجیه دارد.
این مخترع جوان ساکن محله آزادشهر آن‌قدر به کیفیت اختراعش ایمان دارد که چند بار تأکید می‌کند حاضر است آن را به صورت رایگان روی ماشین‌ها نصب کند و خریداران پس از اینکه کیفیت و بازخورد خوب آن را دیدند هزینه‌اش را پرداخت کنند، اما با این حال، چون به قول خودش مسئولان ما اهمیت سرمایه‌گذاری در این عرصه را درک نکرده‌اند حتی بعضی مواقع پیشنهاد نصب رایگان روی ماشین‌آلات دولتی را نپذیرفته‌اند. او همچنان در حال رایزنی با ادارات مختلف است تا یک دستگاه را رایگان برایشان نصب کند و بعد که از نتیجه راضی بودند سفارش تولید دهند، اما انگار کسی به انجام دادن چنین هزینه‌ای مایل نیست.
رقیب اروپایی
صفری به یک شرکت اروپایی که تنها رقیب دستگاهش است اشاره می‌کند و می‌گوید: یکی از شرکت‌های اروپایی توانسته محصولی مشابه این دستگاه را بسازد، اما با اطمینان تمام می‌گویم که کیفیت دستگاه ما بسیار بیشتر از آن دستگاه است، البته بعضی‌ها این حرف ما را نمی‌توانند به راحتی بپذیرند و می‌گویند چطور ادعا دارید که از شرکت اروپایی پیش‌تر هستید، ولی باید بگویم که این حرف فقط یک ادعا نیست چراکه از روی تحقیقات و آزمایش‌هایی که انجام داده‌ایم چنین نتیجه‌ای گرفته‌ایم و اهل فن با یک بررسی اولیه می‌توانند این سخن را تأیید کنند. وی در ادامه از این می‌گوید که آن شرکت اروپایی سال گذشته ۶۰۹ هزار دلار فروش داشته است، اما شرکت او، چون هیچ حمایتی دریافت نکرده، هنوز اندر خم یک کوچه مانده و تازه به مرحله تولید رسیده است، البته این به مرحله تولید رسیدن هم حاصل تلاش و سرمایه خودش است. مخترع ساکن محله آزادشهر اظهار می‌کند: ما با وام‌ها و سرمایه شخصی کار را پیش بردیم درحالی‌که کار‌های فناورانه به وام‌های فناورانه کم بهره نیاز دارد و اگر این حمایت می‌شد خیلی سریع‌تر و با تجهیزات بهتری به نتیجه می‌رسیدیم. صفری برای احداث کارگاهی که بتواند در آن این دستگاه را تولید کند به ۳ میلیارد تومان هزینه نیاز دارد که یک میلیارد و ۲۶۰ میلیون تومان آن صرف خط تولید می‌شود و همه این هزینه‌ها را باید خودش متحمل شود. او برای اینکه این دستگاه در داخل کشور مورد استفاده قرار گیرد می‌خواهد فراتر از سازمان‌های دولتی، به راننده‌های خودرو‌های شخصی هم تعدادی را به صورت رایگان بدهد تا پس از اینکه از کیفیت و بازخوردش راضی بودند به صورت اقساطی هزینه‌اش را پرداخت کنند.
استقبال کشور‌های همسایه
بر اساس برآورد‌های صفری، خرید این دستگاه در ایران بین ۳ میلیون و ۵۰۰ تا ۶ میلیون تومان هزینه دارد در حالی‌که دستگاه شرکت اروپایی بیش از ۴۰ میلیون تومان است.
به گفته صفری، اکنون با وجود اینکه هنوز خط تولید دستگاه بهینه‌ساز مصرف سوخت آن‌چنان راه نیفتاده است، کشور‌های همسایه ما منتظر تولید آن هستند و پیشاپیش قرارداد‌هایی بسته‌اند و در همین گام‌های ابتدایی قرار است حدود سه هزار دستگاه برایشان تولید کند. این مخترع امیدوار است مردم و مسئولان داخل کشور هم پی به اهمیت این دستگاه ببرند و او ماحصل تلاش، پژوهش و پشت پا زدنش به رفاهی که در خارج از ایران برایش مهیا بوده است را ببیند.
صفری یادآور می‌شود که تمام قطعات دستگاهش تولید داخل است و با وجود اینکه اوایل، بعضی قطعات را از قطعه‌های وارداتی استفاده می‌کرده اکنون آن را به سطحی رسانده است که تمام اجزایش تولید ایران است. او درباره احتمال کپی‌برداری از اختراعش می‌گوید: متأسفانه یکی از مشکلاتی که در همه کشورها وجود دارد همین کپی‌برداری است منتهی در ایران شرایط برای این کار غیر اخلاقی مهیاتر است و افراد راحت‌تر طرح‌ها و اختراعات دیگران را کپی‌برداری می‌کنند، البته دانش فنی دستگاهی که اختراع کردم بسیار پیچیده است و به راحتی کپی‌برداری نمی‌شود، اما در عین حال نمی‌توان گفت غیر ممکن است با این حال من ترجیح می‌دهم آن را به مرحله تولید برسانم تا استفاده شود.
کوچ مخترعان
به عقیده صفری وجود چنین مسائلی موجب بی‌انگیزه شدن مخترعان می‌شود و کشور‌های دیگر هم که به خوبی قدر این استعداد‌ها را می‌دانند با دعوت از آن‌ها و جبران این کمبود‌ها و نامهربانی‌ها، آن‌ها را جذب خود می‌کنند. در نهایت هم این ایران و ایرانی است که از حقش بازمی‌ماند و به جای اینکه مخترعان کشورمان نام ایران را پر آوازه کنند، با رفتن به زیر پرچم دیگر کشورها، اختراعشان به نام کشور دیگری ثبت می‌شود. او با ابراز گلایه از این رویه‌ها، می‌گوید: بسیاری از مشکلات کشور از سوی مخترعان خودمان حل می‌شود، اما متأسفانه به آن‌ها بها داده نمی‌شود. عده‌ای از استادان و مسئولان هم به جای حمایت و روحیه دادن به مخترعان، آن‌ها را بی انگیزه و دلسرد می‌کنند این‌ها باعث می‌شود که متأسفانه شاهد ناامیدی و افسردگی در مخترعانی باشیم که دل در کشورشان دارند و به دعوت دیگر کشورها پشت پا زده‌اند. صفری همچنین با اشاره به مشکلات ناشی از تحریم‌ها و افزایش قیمت دلار اظهار می‌کند: ما سعی می‌کنیم تمام قطعات تولید ملی باشد، اما به هر حال به یک سری مواد اولیه نیاز داریم که باید از خارج وارد شوند، ولی به دلیل تحریم‌ها به آن‌ها دسترسی نداریم و برای همین اختراع خودم با وجود اینکه میزان کمی کالای خارجی درخواست داریم، اما همان‌ها مدت‌ها در گمرک می‌ماند و روند کار را به تأخیر می‌اندازد. این مخترع ساکن محله آزادشهر امیدوار است بتواند باز هم مشکلات و نامهربانی‌هایی را که سر راهش است تحمل کند تا اختراعش را در داخل ایران به تولید برساند.