حمام‌های زیر زمین شاخص دیگر این منطقه است که به‌احتمال برای دوری از گزند زلزله‌های پیاپی بوده است، اما بنای دیگر شهر تون که ویژگی‌های خاصی دارد، مدرسه علیاست و تاریخ ثبت آن در نیمه بهمن سال ۱۳۵۵ آن بهانه‌ای شد برای پرداختن به این بنای منحصربه‌فرد «تون».
هادی دقیق | شهرآرانیوز؛ شهر فردوس کنونی از سال ۱۳۰۸ به این نام خوانده می‌شود، پیش از این، نام آن «تون» بود و پیش‌تر از آن‌هم که غارت شود و زلزله‌ها از آوازه‌اش کم کند، جزو شهر‌های آباد خراسان بود.
متأسفانه زلزله سال ۱۳۴۷ بخش بزرگی از شهر قدیمی را خراب کرد و در کنار آن ویرانی‌ها، شهر جدید فردوس ایجاد شد.
هم‌جواری شهر باستانی و شهر جدید، یگانه ویژگی خاص این شهر نیست، حمام‌های زیر زمین شاخص دیگر این منطقه است که به‌احتمال برای دوری از گزند زلزله‌های پیاپی بوده است، اما بنای دیگر شهر تون که ویژگی‌های خاصی دارد، مدرسه علیاست و تاریخ ثبت آن در نیمه بهمن سال ۱۳۵۵ آن بهانه‌ای شد برای پرداختن به این بنای منحصربه‌فرد «تون».
مدرسه و مسیری که دیگر نیست
مسیر دسترسی به مدرسه علیا تقریبا با خاک یکسان شده است، ولی بنای سرپایی که از دور خودنمایی می‌کند، طاقی جناقی است که به‌احتمال بقایای راسته‌بازار شهر تاریخی تون بوده است.
پس از آن تا چشم کار می‌کند خرابه و در افق‌های دورتر بنا‌های سالم‌تر مسجد جامع و... است. کمی پس از عبور از زیر طاق، ورودی بنایی به‌نسبت بزرگ جلوه‌گری می‌کند، نمایی که هرگز تصویر پلان داخلش را لو نمی‌دهد و تداعی نمی‌کند. عرض نما هم بزرگ‌تر از بناست و انگار قرار است مخاطبش را با چیزی غیرمنتظره روبه‌رو کند.
یادگاری از عصر صفوی
روی تابلو معرفی ورودی بنا، عنوان مدرسه علیا و تاریخ ساخت آن اواخر دوره صفوی و پلانش چهارایوانی یاد شده است. بنا به‌قاعده مدارس این دوره، منتظر یک بنای چهارگوش چهارایوانی و شاید با تزیینات کاشی‌های لاجوردی هستیم، ولی از نمای آجری یکدست می‌فهمیم که نباید انتظار کاشی‌کاری داشت، بلکه نهایت تزیینات بنا باید با همین آجرکاری‌ها و گچ‌کاری‌ها باشد، یعنی تزیینات معمول همان دوران.
طاق بلند ورودی بنا ۱۲ متر است و قاب‌بندی‌های اطرافش که همگی تداعی همان طاق اصلی است، آدم را پیش می‌خواند. ۲ طرف ورودی ۲ سکو برای نشیمن تعبیه شده است که آجرکاری خفته‌راسته آن چشم‌نواز است. از طاق ورودی اصلی که به هشتی بنا وارد می‌شویم، در ۲ طرف آن فضا‌هایی است که افراد را به ۲ گنبدخانه در چپ و راست هشتی هدایت می‌کند، گنبدخانه‌هایی که یکی مسجد و دیگری فضای مدرسه بوده است و تزیینات زیادش، چشم بیننده را تا آسمانه و سقف بنا می‌کشد. دوباره به هشتی برمی‌گردیم و محو مقرنس‌های زیبای آن تا از راهرو‌هایی به حیاط اصلی بنا منتقل شویم.
شگفتی‌های مدرسه علیا
شگفتی مدرسه علیا همین‌جاست، در حیاط مدرسه، فضای کوچکی با تکرار پلان هشت‌ضلعی که به‌شکل زیبایی با چهارایوان و طاق‌های فراوان، بوی قدمت و کهنگی می‌دهد و گودال‌باغچه هشت‌ضلعی میانه حیاط که هنوز مسیر‌های گذر آب از میان آن، ناخودآگاه صدای پرشور عبور آب را به ذهن می‌آورد. تزیینات آجری در جای‌جای بنا نمایان است و نقش زیبایی نیز به نمای حیاط داده است.
گودال‌باغچه ۴ مسیر ورودی دارد که هرکدام با چند پله به هشت‌ضلعی میانی می‌رسد. داخل این فضا نیز مانند دورتادور حیاط، حجره‌های ایجاد شده است که به‌احتمال باید محل اقامت طلاب بوده باشد. قدم‌زدن در این فضا مثل سفر کوتاهی در تاریخ است، تاریخ مدرسه علمیه‌ای که تا پیش از زلزله سال ۱۳۴۷ برپا بوده است و میرعلی بیک، بنیادگذار بنا، درآمد بخشی از حجره‌های بازار را وقف مدرسه علیا کرده بود.
گودال باغچه و شباهت‌هایش
درنهایت، معماری گودال‌باغچه در بنا‌های زیادی در یزد و اصفهان یافت می‌شود، ولی مدرسه هم‌دوره آن، یعنی آقابزرگ کاشان، با پلانی مستطیلی و فضایی بزرگ‌تر از مدرسه علیا، نمونه بارز این نوع است. هرچند در ظاهر امر معماری مدرسه علیا و هشت‌ضلعی بی‌همتایش، ویژگی خاصی به آن داده است که در کمتر بنایی از این دوران می‌توان جمع آن‌ها را یافت.