کهنهموضوع بیستوپنجسالهای که در ابتدا قرار بود به بازسازی و بهسازی بافت پیرامون حرم مطهر بپردازد، حالا پس از ۲ دهه تخریب بیامان، با تغییرهایی قرار است بافت تاریخی مشهد را حفظ کند. با توجه به حجم گسترده تخریبها که در ۲ دهه گذشته صورت گرفته، برنامههای آینده ساماندهی بافت تاریخی مشهد نوشدارویی پس از مرگ سهراب قلمداد می شود.
هما سعادتمند | شهرآرانیوز؛ کهنهموضوع بیستوپنجسالهای که در ابتدا قرار بود به بازسازی و بهسازی بافت پیرامون حرم مطهر بپردازد، حالا پس از ۲ دهه تخریب بیامان، با تغییرهایی قرار است بافت تاریخی مشهد را حفظ کند. با توجه به حجم گسترده تخریبها که در ۲ دهه گذشته صورت گرفته، ممکن است از سوی برخی کارشناسان برنامههای آینده ساماندهی بافت تاریخی مشهد نوشدارویی پس از مرگ سهراب قلمداد شود. حفظ همین اندک باقیمانده هم کاری بزرگ است، ولی کاش مسئولان بهویژه در دورههای قبلی استانداری، شورای شهر و شهرداری، این را زودتر میخواستند.
درواقع نامگذاری این بافت مهم «تاریخی و هویتی» به «بافت فرسوده» در آغاز کار این پروژه، پرونده بناهای میراثی مشهد را بست و دست کلنگها را برای تخریب باز کرد تا دهان بلدوزرها از بناهای تاریخی کهندیار سناباد تنها گودالها و خرابههایی برای نسلهای بعدی باقی بگذارد.
شاید این پرسش پیش بیاید که مگر مساحت بافت تاریخی مشهد چقدر بوده و در این سالها چه چیزهایی از بین رفته که تا این حد سبب افسوس شده است. راستش را بخواهید هیچکسی نمیتواند بهصورت دقیق و بایقین، پاسخی داشته باشد، اما بیتردید میتوان گفت آنچه مشهد در این ۲ دهه از دست داده، همه داشتههای تاریخی و هویتی شهری هزارساله بوده است که دیگر هرگز و هرگز به دست نخواهد آمد.
مشهد، شهر دوره قاجار است!
تاریخ در مشهد، شهری که قدیمیترین محله ایران (نوغان) را در دلش دارد و از همه مهمتر حریم حرم مطهر حضرترضا (ع) است، باید چندصدساله باشد که در آن جز حرم مطهر، مسجد گوهرشاد و گنبد خشتی، هیچ اثری از بنایی که قدمت آن به قبل از اواخر قاجار برسد، وجود ندارد؟
این را هم با اغماض گفتیم و بهتر است بنویسیم عمده آثار تاریخی باقیمانده این شهر در بناهای دوره پهلوی اول (یک قرن پیش) خلاصه میشود.
بافت تاریخی شهر و ۳ دوره خرابی
البته دامنه تخریب بافت تاریخی مشهد فقط به دهه ۷۰ محدود نمیشود و میتوان از ۲ دوره خرابی دیگر هم یاد کرد. نخستین تخریب را مشهد در ابتدای قرن و در دوره محمدولی اسدی که تولیت آستان قدس رضوی را برعهده داشت، تجربه کرده است. در این دوره برای ساخت خیابان طبرسی، فلکه حضرتی و خیابان تهران بافت این محدوده تخریب میشود. مرحله دوم تخریبها به اواخر دوره پهلوی دوم و دوران استانداری و نایبتولیتی عبدالعظیم ولیان بازمیگردد. در اینجا نیز بخشی از بافت تاریخی شهر بهویژه بازار بزرگ مشهد خراب میشود.
ما دیگر در مشهد بافت تاریخی نداریم
هدایت گواهی، پژوهشگر و کارشناس مرمت آثار تاریخی و باستانی، که جایزه بینالمللی آسیاپاسفیک را برای بازسازی خانه داروغه در کارنامه دارد و ۱۵ سال است درباره بافت تاریخی مشهد پژوهش میکند، با صراحت میگوید: «از نظر علمی بافت تاریخی مشهد آسیبهای زیادی در گذشته دیده است.»
گواهی سپس این ادعا را چنین توضیح میدهد: «مفهوم بافت تاریخی به مجموعهای گفته میشود که دارای ورودی و خروجی مشخصی است و بناهایی مانند مدرسه، بازار، مسجد، خانههای مسکونی و دیگر زوایای زندگی شهری را در خود جا داده است و میتوان براساس آن دورنمایی از تاریخ، معماری و سبک زندگی قوم یا ملتی را مشاهده کرد، اما در مشهد یک نمونه اینچنینی که بتوان به آن استناد کرد و از یک دوره تاریخی حرف زد، وجود ندارد.»
باقیماندههای تاریخی
بهگفته این پژوهشگر و کارشناس مرمت، بافت تاریخی در مشهد فقط ۲ لغت روزنامهنگاری است که در دهان مسئولان و عامه مردم میچرخد، زیرا آنچه در مشهد باقی مانده، لکههای دارای ارزش میراثی است که بهصورت تکبنا باقی مانده اند: «در طرح جدید سعی کردیم این تکبناها را نجات دهیم. این یعنی، طرح جدید منجر به احیای بافت تاریخی نخواهد شد، ولی همین اندک هم اتفاق خیلی خوبی است و ثمره تلاش چندساله تعدادی افراد دغدغهمند در این حوزه است.
در مشهد دهه ۷۰ تا ۹۰، هزاران بنای تاریخی نابود شده است
این کارشناس در ادامه دامنه تخریبهای ۲۵ سال گذشته را یک فاجعه ملی میخواند و با تکیه بر پژوهشها و مطالعاتش در بافت تاریخی مشهد، آمار بناهای تخریبشده در این محدوده را با کلمه «هزاران» توصیف میکند: «با تعریفی که برای بنای تاریخی مصوب شده است، در مشهد با تخریب بیش از هزار و میتوان گفت هزاران بنای تاریخی از دورههای مختلف روبهرو هستیم. متأسفانه هیچ آمار، سند یا اطلاعاتی دراینباره وجود ندارد و اینها نتیجه مشاهدات و بررسیهای پانزدهساله من در بافت قدیم مشهد است.» این درحالی است که بسیاری از مسئولان پیش از این در گفتگوهای رسانهایشان تعداد بناهای تاریخی تخریبشده در این بازه زمانی را حدود ۵۰ بنا بیان کردهاند.
پاکشدن بناهای ۲ دوره تاریخی مهم در مشهد
بهگفته این کارشناس: «اگر مثل مشت نمونه خروار است را درست بدانیم و میزان بناهای ارزشمند تخریبشده را بهعنوان یک شاخص در نظر بگیریم، بهجرئت میگویم که در مشهد از دهه ۷۰ تا ۹۰ آثار ۲ دوره مهم تاریخی پاکسازی شده است.»
گواهی این ۲ دوره تاریخی را متعلق به دوره زندیه و اوایل قاجار در مشهد میداند و توضیح میدهد: «اوایل دهه ۹۰ مطالعاتی را از سوی دانشگاه ساپینزای ایتالیا درباره خانههای تاریخی مشهد آغاز کردم و توانستم ۶ خانه متعلق به دوره زند و افشار را پیدا کنم. متأسفانه نام این بناها با عنوان بناهای دوره قاجار در میراث فرهنگی ثبت شده بود و کسی از وجود آنها اطلاع نداشت.» بهگفته این کارشناس، آنچه اکنون در مشهد پیش چشم قرار دارد، بناهای دوره پهلوی اول است که باید برای حفظ آنان نیز تلاش کرد.
وجود بناها و خانههای مسکونی دوره صفوی و تیموری در مشهد پیش از دهه ۷۰
گواهی در پاسخ به اینکه آیا در مشهد بناها و خانههای تاریخی متعلق به دوره پیش از زندیه هم یافت میشدهاند، میگوید: «وقتی بناهای زند و افشار در ۶ سال قبل وجود داشته است، پیش از دهه ۷۰ بناها و خانههای مسکونی دوره صفوی و تیموری را هم میشد پیدا کرد و این خیلی عجیب نیست. من چند سال پیش به دعوت میراث فرهنگی به بشرویه رفتم و در آنجا بنای مسکونی دوره تیموری داشتند.
وقتی ما مسجد گوهرشاد را داریم و در تاریخ میخوانیم که مشهد در دوره تیموری شهری توسعهیافته و شاخص بوده است، بیگمان، بناهایی از این دوره باید میداشتیم و امکان نداشته است که نباشد، اما امروز نیست و همه آنها تخریب شدهاند. حالا اگر کسی بیاید و بپرسد معماری و الگوی زند و افشار با تیموری چه تفاوتی داشته است، من در مشهد هیچچیزی پیدا نمیکنم که به آن استناد کنم. نهتنها من که هیچکس نمیتواند این کار را انجام دهد.»
در دهه ۷۰ میراث فرهنگی نبود!
تخریب خانههای تاریخی یکیدیگر از دغدغههای مشهددوستان است. خانههایی که در نبود رسیدگی و توافق مالکان با میراث فرهنگی و شهرداری حالوروز خوشی نداشتهاند و بسیاری حکم پیر بهپهلوافتاده را دارند.
علی هادیان، فعال فرهنگی و پژوهشگر خانههای تاریخی مشهد، دراینباره میگوید: «باورکردنی نیست، اما میراث فرهنگی هم از اوایل دهه ۸۰ پای کار آمده و شروع به ثبت خانههای تاریخی کرده است، برای همین ما از داشتههای تاریخیمان در دهه ۷۰ چیزی نمیدانیم.
در دهه ۸۰ تخریب بافت تاریخی به اوج خود میرسد.» او همچنین بخشی از دامنه تخریبهای خانههای تاریخی را نبود آگاهی در این زمینه میداند و توضیح میدهد: «آگاهی درستی درباره ارزش این بافت وجود نداشته است. مردم هم توجیه نبودهاند، برای همین وقتی پای ثبت بنایی به میان میآمده است، مالکان برای اینکه در کشوقوس بوروکراسیهای اداری نیفتند، بهصورت پنهانی یا با ترفندهایی شروع به تخریب بناهایشان میکردهاند، آب به خانه میبستند یا آتشش میزدند.
البته میراث یک کار غیر اصولی دیگر هم میکرده و آن هم این بوده است که بدون اطلاع مالک شروع به ثبت میکردند و این موضوع سبب هراس مالکان میشده است.» حالا این خانههای بدون متولی بهجز تعداد انگشتشمار، باقی درحال تخریب هستند و هیچکس صدای خردشدن دیوارهای کاهگلیشان را نمیشنود. خانههایی که فهرست درستی درباره تعداد، وضعیت، نوع کاربری و حتی آماری از نابود شدههایشان، وجود ندارد.
البته قرار گرفتن در فهرست ثبتی میراث فرهنگی هم نتوانسته است سرنوشت خانههای تاریخی مشهد را تغییر دهد و درگذشته هم هر جا که به نفع پروژهای نبوده، خطی روی آن میکشیده است.
در این میان حداقل میتوان صدها خانه ثبتی و غیرثبتی را نام برد که در دهه ۸۰ و ۹۰ با خاک یکسان شدهاند که خانه نیلی، بندار و اسماعیلی از آن جمله است.
نمایی از داشتههای محدوده پیرامون حرم مطهر رضوی
۳۶۰ هکتار
مساحت بافت تاریخی پیرامون حرم
۷۹ خانه
تعداد خانههای تاریخی ثبت شده در مشهد
۸۳ هکتار
بافت فرسوده شناسایی شده در ابتدای طرح بهسازی پیرامون حرم
نامشخص بنا
بناهای تاریخی بافت پیرامون حرم در گذشته
۶۵۰۰ پلاک
تعداد پلاکها (بناهای مسکونی) بافت اطراف حرم
۳۰ محله
تعداد محلات بافت تاریخی اطراف حرم
۱۴۰۰۰ نفر
جمعیت ساکن در بافت تاریخی پیرامون حرم
۲۲ خانه
تعداد خانههای ثبت شده در محدوده اطراف حرم
۲۰۶ خانه
تعداد خانههای تاریخی مشهد
۳۶ ملک
تعداد املاک ثبت شده که شامل بازار، تیمچه، کاروان سرا و... میشود
شماری از خانههای تاریخی ثبت ملی، اما تخریب شده در یک دهه گذشته
۲۵ خانه
- خانه الستی، خیابان جم، اواخر دهه۸۰
- خانه امینی، پایین خیابان (شاید ۹۶)
- خانه مقبلالسلطنه، بازارچه سراب، اوایل دهه ۹۰
- خانه موسوی، خیابان امام رضا، دهه ۸۰
- خانه سیدان، پایین خیابان، (شاید ۹۸)
- خانه لگزایی، سلماسی، خیابان جنت، اواخر دهه۸۰
- خانه براتی، پایین خیابان، اواخر دهه۸۰
- خانه فولادکار، پایین خیابان، اواخر دهه۸۰
- خانه حناساب، پایین خیابان، اواخر دهه ۸۰
- خانه حسینی (قندی) خیابان توحید، اوایل دهه۹۰
- خانه جوان صبور، پایین خیابان، اواخر دهه۸۰
- خانه سبزواریها۱، بالاخیابان، اواسط دهه ۸۰
- خانه سبزواریها۲، بالاخیابان، اواسط دهه ۸۰
- خانه وهاب زاده، ارگ، اواخر دهه۸۰
- سرای ترکمنها، چهارباغ، اواخر دهه ۸۰
- خانه شیخ الاسلامی، بالاخیابان، اوایل دهه۹۰
- خانه تقوی، نوغان، اواخر ۸۰
- خانه زرین زاده، پایین خیابان، اوایل دهه۹۰
- خانه تمدنی، سرشور، اواخر دهه۸۰
- خانه امیرفخریان، طبرسی، بخشی از آن اوایل دهه ۹۰ تخریب شده است.
- هوشمند، بالاخیابان، اواخر دهه ۸۰
- شیخالاسلامی، بالاخیابان، اوایل دهه۹۰
- رجب پور صنعتی، بالاخیابون، اوایل دهه۹۰
- حشمت اعتمادی، چهارراه خسروی؛ گویا به تازگی تخریب شده است.
- عطاریان، خیابان آزادی، اواخر دهه ۸۰
هدایت گواهی در توضیح این عکس میگوید: «من چند روز پیش در انبار یک پیمانکار تخریب، پنجرهای چوبی با گرهبندی ویژه دیدم. براساس اطلاعاتم میدانستم که ایجاد این گرهها که خیلی هم ساخت آن دشوار است، متعلق به معماری پیش از قاجار است. خیلی اصرار کردم بدانم که این پنجره متعلق به کدام بنا بوده است و آن پیمانکار فقط بهیاد آورد که حدود هفتهشت سال پیش این پنجره را از بنایی تخریبشده در محله نوغان برداشته است و من مطمئنم آن بنایی که این پنجره روی آن سوار بوده یا مربوط به دوره زند و افشار بوده است یا صفویه و، چون دیگر خود بنا وجود ندارد، نمیتوانم این را اثبات کنم. ما در بافت تاریخی مشهد بناهای بیمانندی مانند خانه دربان مقامی در محله وحدت، خانه تاریخی نیلی، خانه حناساب، کاروانسرای ملک و بسیاری دیگر از این نمونهها داشتیم که بدون هیچ مطالعه و نظارتی تخریب شدهاند.»
نمایی از خانه اسماعیلی که تخریب شد
تخریب خیابان نواب صفوی در دوره ولیان