گذری بر تاریخ مدارس قدیمی مشهد با محوریت مدارس حریم مطهر رضوی
فرا رسیدن اول مهر و بازگشایی دوباره مدارس سبب شد تا در سطرهایی، کوچه‌های مشهد قدیم را پی تماشای مدارسش قدم بگیریم و از فضا‌های آموزشی به ویژه مدارس حریم حرم مطهر رضوی در گذشته بگوییم.
هما سعادتمند | شهرآرانیوز؛ پاییز آمده تا دوباره زنگ مدرسه‌ها با صدای شوق بچه‌ها در هم بپیچد و در گوش کوچه‌ها ضرب بزند. دست‌ها عطر دفتر و کتاب تازه بگیرند و الفبا کلماتی بشوند که عشق می‌آموزند و مهربانی. فرا رسیدن اول مهر و بازگشایی دوباره مدارس سبب شد تا در سطرهایی، کوچه‌های مشهد قدیم را پی تماشای مدارسش قدم بگیریم و از فضا‌های آموزشی به ویژه مدارس حریم حرم مطهر رضوی در گذشته بگوییم.
مدرسه‌سازی در دوره تیموریان و صفویان
نهضت ساخت مدارس که در روزگار سلاجقه آغاز شده بود، پس از یک وقفه طولانی مدت، در دوره ایلخانان و در زمانه تیمور رونقی دوباره می‌گیرد. پس از مرگ او، فرزندانش این سنت را به اوج رسانده و بانی ساخت مکان‌های علمی و فرهنگی زیادی می‌شوند تا آنجا که عشق به مدرسه و مسجدسازی به رقابت زنان پر نفوذ دربار برای بخشش جواهراتشان تبدیل می‌شود. در این میان می‌توان به نامدارانی چون «سرای ملک خانم»، «تومان آغا»، «ملکه کبری»، «گوهرشادآغا» همسر شاهرخ تیموری، «بیگم سلطان» زوجه سلطان حسین بایقرا و «فاطمه خاتون» همسر امیر چقماق اشاره کرد.
حمایت‌های «شاهرخ تیموری» و فرزند هنرمندش «بایسنقرمیرزا» از اهل علم و هنر سبب می‌شود تا از اطراف و اکناف جهان علما، دانشمندان و هنرمندان زیادی سرحدات ایران را کعبه مقصود خود بدانند و به این اقلیم کوچ کنند. این دست فعالیت‌های فرهنگی خراسان آن روزگار را هم بی‌نصیب نمی‌گذارد و بانی پا گرفتن بنا‌های فرهنگی بسیاری می‌شود که نمونه‌های آن هنوز در مشهد به یادگارباقی ست.
پس از تیموریان، صفویان نیز این رویه را دنبال می‌کنند. شاهان صفوی که به دنبال گسترش مذهب شیعه در جهان بودند، خراسان و به ویژه مشهد را کانون پیشبرد اهداف و آرزو‌های خود قرار می‌دهند، آن‌چنان که هرات در عهد شاه اسماعیل اول از دارالملکی خراسان خارج شده و مشهد جای آن را می‌گیرد.
توجه به آموزش در ادامه تاجداران عصر صفوی را وامی‌دارد تا موقوفاتی را در این دیار به این امر اختصاص دهند. نخستین اقدام با تاسیس مکتب‌خانه «اطفال ایتام» در حریم قدس رضوی بینِ سال‌های ۹۳۰ تا ۹۸۴ هجری قمری انجام می‌شود که برابر اسناد برجای مانده، در این مرکز آموزشی، چهل پسر و چهل دختر یتیم، زیر نظر معلمان مرد و زن شیعه‌مذهب و پرهیزگار تحصیل می‌کرده، لباس و دیگر مایحتاجشان رایگان بوده است.
مدارس مشهد در ابتدای قرن حاضر
نویسندگان کتاب «مکتب شاپور» برای مشهد در آغاز قرن، از ۱۷ مدرسه نام می‌برند که ۸ مدرسه از این تعداد یا در داخل حرم قرار داشته‌اند یا در مجاورت صحن‌های آن. باقی مدارس را هم می‌شده در کوچه‌های اطراف حرم مطهر رضوی مشاهده کرد که یادگار روزگار تیموریان، صفویان و قاجاریان بوده‌اند.
مهدی سیدی، خراسان‌پژوه، در تصحیح کتاب «مشهد در آغاز قرن چهارده»، نام این مدارس را چنین می‌نویسد: «دو در، پریزاد، بالاسر، خیرات‌خان، میرزا جعفر، عباسقلی‌خان، ملا محمدباقر (باقریه یا سمیعیه) نواب، پایین‌پا (سعدیه)، بهزادیه (حاجی حسن)، سلیمان خان اعتضادالدوله، ملاتاج (مستشار)، حاجی آقا جان معمارباشی، سبزواری‌ها، ابدال‌خان، رضوان و علینقی میرزا» او در ادامه هم توضیح می‌دهد که: «غیر از این مدارس، دو مدرسه دیگر به اسم «فاضلیه» و «مدرسه نو» هم بوده که در مسیر فلکه جنوبی قرار داشته و همان اوایل قرن خراب شده‌اند.
تاریخچه مدرسه‌های باقی مانده در حرم مطهر امام رضا (ع) از دوره‌های مختلف تاریخی
چهار یادگار ماندگار
از مجموع مدارس قدیمی مشهد اکنون مدارس «دودر»، «پریزاد»، «خیرات‌خان» و «میرزا جعفر» باقی مانده‌اند.
مدرسه دو در (امیرسیدی)
مدرسه که در حاشیه بازار بزرگ (زنجیر) مقابل مدرسه پریزاد و مسجد گوهرشاد سقف و ستون خورده، وجه تسمیه نامش را از دو دری دارد که در بنای آن نصب شده است که یکی به بازار زنجیر و دیگری رو به کوچه‌ای در فلکه جنوبی حرم باز می‌شده است. در دو گوشه جنوب غربی و جنوب شرقی آن نیز دو گنبد سقف آسمان را شیار زده اند و آن طور که نقش کتیبه‌های باقی مانده در آن اطلاع می‌دهند، ساختمان مدرسه در ۸۶۳ هجری هم زمان با عصر شاهرخ شاه گورکانی ساخته شده و بانی آن نیز «امیر غیاث الدین یوسف خواجه بهادر» یکی از امیران بنام خراسان و توس بوده است.
گویا امیرغیاث الدین یوسف این مدرسه را که در شمارِ قدیمی‌ترین مدرسه‌های شهر قرار دارد نخست به عنوان گورگاه خانوادگی احداث کرده است. برای همین نیز در جنوب مدرسه دو گنبد ساخته که خود نیز در زیر یکی از آن‌ها دفن شده است. (سال ۸۴۰)
در سردر این مدرسه، کتیبه دیگری وجود دارد که نشان می‌دهد، ساختمان این مکان در زلزله‌ای که سال ۱۰۸۴ هجری قمری مشهد را تکان داده، آسیب بسیار دیده، ولی ۴ سال بعد به دست «ناکحه خانم» مادر شاه سلیمان صفوی مرمت شده است. به گفته کارشناسان، مدرسه دودر در زمینی به مساحت ۵۰۰ متر مربع ساخته شده و دارای ۳۲ حجره در دو طبقه است. تزیینات بنا نیز از کاشی‌های معرق و نره است. دو گنبد مدرسه به رنگ آبی آسمانی است و بر دوره بیرونی یکی از آن ها، این ابیات نوشته شده است: «هزار نقش بر آرد زمانه و نبود/ یکی چنانکه در آیینه تصور ماست/ به دست ما چو از این حل و عقد چیزی نیست/ به عیش خوش و ناخوش اگر رضا دهیم رواست.»
مدرسه پریزاد
قدیمی‌ترین مدرسه شهر مشهد است که در مجاورت مسجد گوهرشاد، رو به روی مدرسه دودر در حاشیه بازار بزرگ پیشین (زنجیر) قرار دارد. بانی ساخت مدرسه را بانویی به نام «پریزاد خانم» از منسوبان و معاشران گوهرشادآغا دانسته اند و، چون این مدرسه میان سه بنای تاریخی مربوط به دوره تیموری (مسجد گوهرشاد، مدرسه دو در و مدرسه بالاسر» قرار دارد، کارشناسان قدمت بنای آن را به حوالی سال های۸۰۷ تا ۸۵۰ قمری (روزگار سلطنت شاهرخ تیموری) نسبت می‌دهند.
درباره معماری این بنا باید گفت که: «مدرسه پریزاد بنای نسبتا کوچکی با ۴ ایوان و ۲۲ حجره در دو طبقه است. در داخل مدرسه کتیبه‌ای که قدمت آن را نشان دهد، باقی نمانده است، ولی با این همه کتیبه‌ای که در سردر بیرونی مدرسه قرار گرفته است، خبر از مرمت آن در سال ۱۰۹۱ قمری می‌دهد. بر اساس اطلاعات این کتیبه «نجف قلی خان بیگلر بیگی قندهار» نامی همت کرده و مدرسه را پس از تخریب آن در زلزله سال ۱۰۸۴ هجری قمری مشهد مرمت کرده است.
قدیمی‌ترین گزارش از مدرسه پریزاد را در ظاهر «فریزر» سیاح انگلیسی در نیمه اول سده سیزده قمری داده که نوشته است: «مدرسه پریزاد خانم بنای کوچکی است. این زن از جواری گوهرشادآغاست و در همان وقت که خانم او مسجد گوهرشاد را می‌ساخته، او نیز این مدرسه را بنا کرده و موقوفه‌ای نیز برای آن قرار داده است. اکنون ۲۰ تا ۳۰ طلبه در این مدرسه سکنی دارند.» مؤلف کتاب «یادگار طوس» نیز در سال ۱۳۴۹ هجری قمری یادآور شده است که مدرسه پریزاد دارای اتاق‌های کوچک و محقر است که غالب محصلان غریب و زوار در آن سکونت می‌کنند.»
مدرسه خیرات خان
مدرسه خیرات خان در ضلع شمالی بست پایین خیابان (مجاور بنای کنونی مهمان سرای حضرتی) در شمار نخستین مدارس شهر در دوره صفوی قرار دارد. بانی مدرسه احتمالا از دولتمردان گورکانی هند بوده و برابر کتیبه قدیمی سردر آن، بنای مدرسه در سال ۱۰۵۷ هجری قمری وقتی که دیگر بانی آن یعنی «خیرات خان» زنده نبود به پایان رسیده است. برخی خیرات خان را یک دولتمرد هندی و از رجال دربار «قطب شاهان دکن» و همان کسی می‌دانند که در بالای کوه قلعه کولکنده در کنار یک مسجد کوچک در حیدرآباد دکن مدفون است.
مساحت فعلی مدرسه ۱۵۰۰ مترمربع و شامل ۷۹ حجره در دو طبقه است. مدرسه خیرات خان دارای دو ایوان در شمال و جنوب بوده که در اصلی آن در ایوان جنوبی و در بست پایین خیابان قرار گرفته است. این مدرسه تا حدودی به همان صورت سابق بازسازی شده، اما بنای آن قدیمی نیست. مدرسه خیرات خان در سال ۱۳۰۴ قمری صاحب ۹ باب دکان وقفی در کنار ساختمان خود با درآمد سالانه ۱۲۵ تومان بوده و گویا کتابخانه مهمی با نسخ خطی ارزشمند نیز داشته است.
مدرسه میرزا جعفر
این مدرسه پس از مدرسه خیرات خان، نخستین مدرسه‌ای است که در زمان سلطنت شاه عباس دوم صفوی و به هنگام روابط حسنه دولت ایران با گورکانیان هند به سال ۱۰۵۹ هجری قمری ساخته شده است که بانیان آن نیز دو برادر به نامهای «میرزا محمد طاهر» مشهور به «وزیر خان» و «میرزا محمد جعفر» مشهور به «سروقد» از اعقاب خواجه شمس الدین جوینی بوده اند. از آنجا که مساحت این مدرسه بسیار زیاد با ۹۰ حجره است، سبب شده از قدیم افسانه‌هایی درباره آن بر سر زبان اهالی مشهد باشد.
در یکی از این داستان‌ها مردم از گنجی حکایت می‌کنند که یکی از برادران در وقت وزارتش در هندوستان به دست آورده و از قبل آن در مشهد این مدرسه را بنا کرده است. موقوفات اولیه این مدرسه که پیش از این در اختیار خاندان سروقد در مشهد بوده، شامل حدود ۳۰ دکان، یک آسیا، دوخان و تیمچه و دو حمام در شهر مشهد بوده است. همچنین محمد ناصر خان نامی نیز یک مزرعه به نام سیس آباد را وقف این مدرسه کرده است.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
