نگاهی به تخریب‌هایی که بافت مرکزی مشهد را تغییر داده‌اند

حسین بیات | شهرآرانیوز - تاریخ می‌گوید رشد شهری که به‌واسطه وجود مرقد مطهر حضرت رضا (ع) شکل می‌گیرد تا قرن هفتم که بر اثر هجوم مغول شهر‌های بزرگی، چون طوس و نیشابور ویران می‌شوند، چندان محسوس نیست. ازاین‌پس است که زمینه رشد و توسعه شهری به نام مشهد فراهم می‌شود. با روی کار آمدن صفویه و رسمی شدن مذهب شیعه در ایران رشد شهر سرعت بیشتری می‌گیرد، حصار اصلی شهر و خیابان‌های بالا و پایین خیابان در همین دوره از سوی شاه‌عباس صفوی ساخته می‌شوند. تخریب‌هایی که به‌منظور احداث این دو خیابان صورت می‌گیرد درواقع نخستین تخریب‌هایی است که بافت مرکزی مشهد تجربه می‌کند و اطلاعات چندان زیادی از آن در دست نیست.

پس از آن بافت مرکزی شهر به‌واسطه اجرای طرح‌های شهری چند تخریب گسترده را تجربه می‌کند؛ تخریب‌هایی که اولینش در دهه اول قرن گذشته و برای شکل‌گیری خیابان فلکه و احداث خیابان‌های جدید طبرسی و تهران (امام رضا (ع) فعلی) بر بافت قدیم شهر است. با احداث دو خیابان مذکور، نقش فلکه در امر تسهیل عبور و مرور کامل می‌شود و به عبارتی چهار جهت شهر با فلکه ارتباط برقرار می‌کنند.

پیش از آغاز قرن

شاه عباس در سال ۱۰۱۶ هجری قمری به مشهد مسافرت می‌کند و دستور خریداری آب چشمه گلسب (چشمه گیلاس) و احداث خیابانی در شهر مشهد و انتقال آب مزبور را به خیابان تازه ساز صادر می‌کند. این اقدام ظاهرا تا سال ۱۰۲۱ یا ۱۰۲۳ ق طول می‌کشد. طول این خیابان از دروازه بالا خیابان تا در صحن ۱۹۵۰ ذرع و از دروازه پایین خیابان تا در صحن ۸۵۰ ذرع بوده است و یک طرف صحن هم تا طرف دیگر آن ۱۰۰ ذرع طول داشته که جمعا حدود ۳ هزارو۵۰۰ متر می‌شود. عرض خیابان عباسی هم که نهر آب از میانش می‌گذشته، از ۲۲ ذرع تا ۲۸ ذرع بیان شده است. تا آن زمان تنها در قزوین و هرات چنین گذرگاهی با عنوان خیابان وجود داشته، ازاین رو احداثش چهره کالبدی مشهد را کاملا دگرگون می‌کند.

نخستین تغییر قرن

اگرچه از اواخر دوره قاجار تحولات محسوسی در شهر مشهد شروع شده، ولی در دوره پهلوی اول است که یکی از تحولات مهم کالبدی - ساختاری شهر مشهد کلید می‌خورد. حمله‌های پی درپی دشمنان شمالی و شرقی، شهر مشهد را به گونه‌ای شکل داده بوده که بیش از هر چیز کوچه‌های کج و پیچاپیچ ممتد و دالان‌ها و بازار‌های طویل و مسقف دارد. این ساختار شهری تا اوایل قرن پیش بدون هیچ تغییری برقرار بوده است که افزایش جمعیت مشکلات رفت و آمدی بسیاری را به خصوص در هسته مرکزی شهر و اطراف حرم پدید می‌آورد.

در این دوران مشهد فقط بالاخیابان پایین خیابان را داشته  که آن‌ها هم بن بست بوده است و مردم برای رفتن از بالاخیابان به پایین خیابان باید از بست بالا وارد صحن می‌شده اند و بعد از طرف بست پایین به پایین خیابان می‌رفتند. چنین امکانی البته فقط برای عابران پیاده ممکن بوده است و اگر فردی دوچرخه، درشکه یا حیوانی همراه خود داشته به واسطه ممنوعیت ترددشان در صحن حرم مطهر باید مسیر طولانی و پرپیچ وخم و کوچه پس کوچه‌های نوغان، سیاه آب (سیابون) یا محله ملک، چهارباغ، سرشور، حوض نو و عیدگاه را می‌پیموده است.

خیابانی برای مشهد جدید

مهندس کریم طاهرزاده بهزاد که یکی از مشاوران و طراحان این طرح است، وضعیت اطراف ساختمان‌های حرم مطهر و قبرستان را این گونه توصیف کرده است «به اندازه‌ای تأسف آور بود که بهداشت مشهد را دچار خطر می‌کرد» از سوی دیگر مشهد در حال گسترش و ترقی است و نیاز به خیابان‌هایی جدید برای شهر احساس می‌شود برای همین در روز‌هایی که استانداری خراسان برعهده محمود جم است و نیابت تولیت آستانه نیز بر ذمه محمدولی خان اسدی، تصمیم بر احداث یک خیابان و فلکه‌ای بر گرد حرم گرفته می‌شود که خودرو‌ها و درشکه‌ها نیز بتوانند در آن تردد داشته باشند.

این تصمیم طی سفر رضاشاه در سال ۱۳۰۷ خورشیدی به مشهد گرفته می‌شود و برای اجرای آن، پوشاندن نهر و عقب کشی مغازه‌ها نخستین قدم است. روزنامه اطلاعات در ۲۲ خرداد ۱۳۰۷ نوشته است «برای ساختمان نهر وسط خیابان علیا و سفلی در مشهد، بلدیه آنجا شروع به اقدام نموده و مخارج آن را مهندسان برآورد نموده اند؛ هر ذرعی ۱۰ تومان مخارج دارد، سه ربع مخارج را از طرف آستانه و یک ربع دیگر را بلدیه پرداخت خواهد کرد.»

نیم دایره‌های شمالی و جنوبی

پروژه احداث فلکه به دو فاز تقسیم می‌شود، یکی خیابان فلکه شمالی و دیگری خیابان فلکه جنوبی.
بناست خیابان فلکه شمالی، بالا خیابان را از طریق ضلع شمالی حرم مطهر به پایین خیابان متصل کند. روزنامه آزادی منتشر شده مشهد در ۳ شهریور ۱۳۰۸ می‌نویسد: «چون در نظر است که خیابان فلکه از پشت صحن کشیده شود و خیابان علیا به خیابان سفلا از طرف قبرستان قتلگاه وصل شود، پریروز آقای رئیس بلدیه به معیت مهندس آستانه به محل مزبور رفته و پس از معاینه بیرق‌های خرابی را در محله‌های معینه که امتداد خیابان فلکه می‌باشد، نصب کرده اند.»

این روزنامه هشت روز بعد وقتی مالکان حجره‌ها روی نهر نادری را با چوب پوشانده و مغازه‌هایی موقت برای خودشان می‌سازند نیز چنین سیاهه می‌کند: «نظر به اینکه در بالاخیابان از دم بست تا اول کوچه چهارباغ مشغول خراب نمودن دکاکین هستند، کسبه روی جوی خیابان را دکان چوبی درست کرده اند و مشغول کسب می‌باشند و نیز از دیشب شروع به خراب کردن ساختمان‌هایی که در معبر خیابان فلکه واقع است، کرده اند.» در نهایت کار فاز اول یا همان فلکه شمالی با عرض ۳۰ گز و طول ۵۸۰ گز در همین سال به پایان می‌رسد. جشن افتتاح فاز اول خیابان فلکه (بخش شمالی) به نقل از روزنامه اطلاعات، ۲۸ مهر ۱۳۰۸ است.

پس از افتتاح ضلع شمالی، کار‌ها برای پایان طرح فاز دوم (قسمت جنوبی فلکه) سرعت می‌یابد. خیابان فلکه جنوبی هم به شکل نیم دایره است و بناست بالا خیابان را از طریق ضلع جنوبی حرم به پایین خیابان متصل کند. روزنامه آزادی در تاریخ ۳۰ مهر ۱۳۰۸ در خبری کوتاه گزارش می‌دهد که «خرابی ساختمان‌های طول خیابان فلکه جنوبی ادامه دارد.»، اما این بخش که از طرف اداره بلدیه احداث می‌شود به سرعت قسمت شمالی پیش نمی‌رود و افتتاح آن چند سالی زمان می‌برد تا در نهایت در سال ۱۳۱۱ ش به عرض ۳۰ گز و طول ۶۵۶ گز افتتاح می‌شود. مهم‌ترین دلیل این تأخیر نیز تملک منازل مسکونی و مغازه‌های بسیار در مسیر طرح است.

فلکه به روایت سازنده

محمدولی خان اسدی، نایب التولیه آستان قدس، در گزارشی که درباره ساخت این فلکه به دربار داده، چنین نگاشته است: «در طول شهر مشهد، خیابان قدیمی است که مرحوم شاه عباس به عرض ۲۸متر کشیده بود... و، چون بعضی عمارات آستان قدس ازقبیل صحن مقدس عتیق و دو بست طرفین آن در وسط خیابان مذکور واقع و قسمت شرقی و غربی خیابان را قطع و عبور وسایل نقلیه غیرممکن بود و در جنبین بست‌ها نیز کوچه و خیابان دیگری که بتواند عبور وسایل نقلیه را از قسمتی به قسمت دیگر ممکن سازد، نبود و احتیاج مبرمی به وجود چنین خط ارتباطی حس می‌شد، حسب الامر نقشه‌ای برای افتتاح خیابانی به شکل نیم دایره که از دو طرف بست، این خیابان مهم را (که بالاخیابان و پایین خیابان نامیده می‌شود) به هم مرتبط سازد، تهیه و تمام منازل ذی قیمت و مستغلات که در عرض این خیابان و طرفین آن واقع می‌شد، به خرج آستان قدس به قیمت اعلی ابتیاع و بعد از خرابی آنچه واگذار می‌شد حواشی، برای ایجاد مستغلات به قیمت عادلانه به نفع آستان قدس به فروش رفت و بدون اینکه صندوق آستان قدس تحمل ضرری بکند، خیابانی زیبا و ضروری احداث گردید که فعلا موسوم به خیابان فلکه شمالی است و بعدا نیز حسب الامر مبارک در مقابل آن از طرف جنوب، عین این خیابان از طرف بلدیه کشیده شد که هنوز مشغول ساختمان اطراف آن هستند و موسوم به فلکه جنوبی است.»

خرابی‌ها و ساخته‌ها

ازآنجاکه مرکز و کانون شهر، حرم حضرت امام رضا (ع) است، بیشتر تجارت خانه‌ها و کاروان سرا‌ها در اطراف حرم متمرکز هستند. همچنین بیشتر بازارها، گذرها، کوچه ها، مدارس، مساجد، حمام‌ها و مسافرخانه ها، ازاین رو هنگام احداث فلکه، تعدادی از این اماکن تخریب می‌شود که از همه مهم‌تر مدرسه مرحوم فاضل خان است که در آن ایام یکی از مدارس معموره مشهد به شمار می‌رفته است؛ البته در مقابل خود فلکه، موقعیت ممتازی پیدا می‌کند و در طرفین آن ساختمان‌های دوطبقه زیبا ساخته شده، مسافرخانه‌های بسیار و مهمان خانه‌های مجللی تاسیس می‌شود. همچنین کاروان سراها، بنگاه‌های مسافربری، فروشگاه‌ها و مراکز اقتصادی و تجارتی نوینی در آنجا شروع به کار می‌کنند.

بنا‌های مهم تخریب شده در جریان احداث خیابان فلکه

در جریان احداث فلکه، بازار سراسری مشهد که نخستین بار در زمان شاه عباس اول با احداث صحن عتیق رضوی به دو قسمت تقسیم شده بود، دوباره تقسیم بندی می‌شود. همچنین مدرسه فاضل خان و قبرستان‌های عیدگاه و قتلگاه (بخشی از آن تسطیح و باغ رضوان می‌شود) به طور کامل تخریب می‌شوند.

احداث خیابان تهران

خیابان تهران هم به طول هزارو ۷۰۰ متر و عرض ۳۰متر هم زمان با احداث فلکه حضرتی در سال۱۳۱۱ خورشیدی افتتاح می‌شود. این خیابان بعدا به صورت یکی از خیابان‌های آباد و زیبای منتهی به حرم مطهر درمی آید. از ویژگی‌های مهندسی و طراحی این خیابان، آن است که وقتی واردش می‌شویم، گلدسته‌های حرم را -با اینکه در طرفین گنبد مطهر نیستند- به شکل زیبا و باشکوهی در طرفین آن می‌بینیم.

احداث خیابان طبرسی

پیش از احداث خیابان طبرسی، گذرگاهی که این محله را به محله‌های دیگر شهر مربوط کند و راه عبور آسان وسایل حمل ونقل باشد وجود ندارد، ازاین رو در سال۱۳۰۹ هجری شمسی خیابانی به نام طبرسی از وسط فلکه شمالی طراحی می‌شود که از محله نوغان عبور می‌کند و به خارج شهر منتهی شود. این خیابان با عرض ۲۸گز و طول ۴۸۰گز تا راسته بازار نوغان، در سال۱۳۱۳ هجری شمسی افتتاح می‌شود.