بچه‌ها بیشتر وقت‌ها با ابتکار‌هایی که هنگام وقت گذرانی با گوشی تلفن همراه یا تبلت انجام می‌دهند، ما را تعجب زده می‌کنند، موضوعی که از نظر بیشتر والدین به نابغه بودن یا ضریب هوشی بالای بچه هایشان برمی گردد.
معصومه متین نژاد | شهرآرانیوز؛ «حجم زیاد بازی‌های نصب شده روی گوشی تلفنم سبب شد روی آن رمز بگذارم. به نظر می‌رسد مهسا یک بار دیگر توانسته بود الگوی رمز گوشی ام را پیدا کند، آن هم با دنبال کردن اثر انگشتم روی صفحه نمایشگر! ولی اینکه چه گونه این همه بازی را دانلود کرده بود، هنوز جای تعجب داشت. مهسا کمتر از ۴ سال دارد، برای همین، سعی می‌کنم خیلی گوشی در اختیارش نگذارم. چند ساعتی زیر نظر داشتمش تا اینکه متوجه شدم بعد از بازکردن قفل گوشی ام و وصل اینترنت، با گذاشتن پیام صوتی، درخواست نصب بازی جدید می‌کند. به یاد نداشتم تا پیش از این، از این روش برای دانلود بازی برای او استفاده کرده باشم، ولی با خواهرم زیاد گفت وگوی صوتی داشتیم و مهسا این کار را از من یاد گرفته بود. او با فعال کردن آیکون ضبط صدا در صفحه دانلود بازی‌ها که برایش تصویری آشنا بود، در سایه غفلت من، به راحتی به هرچه می‌خواست دسترسی داشت.»
راستش را بخواهید، صحبت‌های همکارم درباره جدیدترین شیرین کاری دخترش، من را هم کمی ترساند به ویژه به این دلیل که به تازگی خبری از شیرین کاری دیگری در شهرمان شنیده بودم: «کودکی از حساب مادرش ۵۹ میلیون تومان برای ارتقای یک بازی برداشت کرده بود، پولی که همه پس اندازه خانواده برای رهن یک خانه بود.» پسرم، امیر، ۶ سال دارد و من خیلی وقت‌ها با اطمینان خاطر کامل گوشی تلفنم را برای بازی در اختیارش قرار می‌دهم. دغدغه ام را با تعداد دیگری از مادران در میان می‌گذارم.
همه تجربیاتی مشابه و باید‌ها و نباید‌های زیادی برای خودشان دارند که بیشتر یک رفتار سلیقه‌ای است تا روش تربیتی. کنجکاو می‌شوم با تعدادی از کودکانی که می‌شناسم دراین باره گپی بزنم. سپس نظر تعدادی از کارشناسان حوزه کودک را دراین باره می‌گیرم تا دست کم درباره درست یا نادرست بودن اصل این رفتار، یعنی دادن گوشی به بچه ها، به اطمینان خاطری برسم. اگر شما هم کودکی در خانه دارید، توصیه می‌کنم حتما این گزارش را تا پایان بخوانید.
دیده‌ها و شنیده‌های کودکانه
بچه‌ها بیشتر وقت‌ها با ابتکار‌هایی که هنگام وقت گذرانی با گوشی تلفن همراه یا تبلت انجام می‌دهند، ما را تعجب زده می‌کنند، موضوعی که از نظر بیشتر والدین به نابغه بودن یا ضریب هوشی بالای بچه هایشان برمی گردد. این در حالی است که همه بچه‌ها از یک فرمول یکسان برای یادگرفتن پدیده‌های جدید استفاده می‌کنند: مشاهده و آزمون و خطا.
واقعیت این است که بچه‌های کوچک‌تر از ۷ سال درک درستی از فرایند‌هایی که در بازی‌های دیجیتالی یا کار با وسایل الکترونیکی دنبال می‌کنند، ندارند. برای همین، بیشتر وقت‌ها در پاسخ به این پرسش که چه گونه این کار را می‌کنند، از زبان عمل برای توضیح دادن استفاده می‌کنند. به عبارت دیگر، حافظه تصویری‌ای قوی دارند و با یک بار دیدن و کمی آزمون و خطا، مسیر درست را می‌یابند.
الهام ۵ سال دارد. از گوشی فقط دنبال بازی‌های آن است. با وجود این، کمتر بخشی در گوشی مادرش هست که او تاکنون در آن سرک نکشیده باشد. اینترنت را قطع و وصل می‌کند و به راحتی وارد شبکه‌های اجتماعی می‌شود و برای کسانی که آن‌ها را با تصویر می‌شناسد، پیام صوتی، استیکر و ایموجی و ... می‌گذارد.
آینازیازده ساله است. از زمانی که آموزش مجازی راه اندازی شده است، از گوشی قدیمی مادرش برای حضور در کلاس هایش استفاده می‌کند. با اینکه شبکه شاد بسته است و محدودیت‌های زیادی دارد، لابه لای کلاس هایش به خیلی جا‌ها سر می‌زند. یک گروه مجازی تشکیل داده است و با دوستانش انواع فیلم و انیمه‌های کره‌ای را به اشتراک می‌گذارد. این یعنی همه آن‌ها به اینترنت باز دسترسی دارند.
علیرضا ۸ سال دارد. حضور در کلاس‌های آنلاین، عذاب آورترین کاری است که باید در طول روز انجام دهد. همه مدت، مادرش در کنارش است، ولی بعد از پایان کلاس، یک ساعت اجازه دارد برای خودش در دنیای باز‌های متنوع تبلتش ول بچرخد. این زمان، مادر دیگر کنارش نیست و به حال خودش رها شده است. تبلت وسیله کار مادرش نیز هست. برای همین، جز اینترنت باز، انواع شبکه‌ها و کانال‌های ارتباطی هم روی آن نصب است. نکته جالب این است که هر وقت مادرش در کار با تبلت به مشکلی برمی خورد، این علیرضاست که مشکل را پیدا و آن را برطرف می‌کند.
تجربه‌های مادرانه و پند‌های معلمانه
وقت نداشتن، کم حوصلگی، تنها بودن بچه‌ها و درگیری و اشتغال والدین به ویژه مادر‌ها از مهم‌ترین دلایلی است که بچه‌ها افسارگسیخته در فضای مجازی رها می‌شوند. قصد نداریم آن‌ها را سرزنش کنیم، زیرا برخی از این رفتار‌ها پیامد‌های سبک زندگی متفاوتی است که چنددهه‌ای می‌شود در پیش گرفته ایم و گریزی از آن نیست.
شریفی، سی وهشت ساله، مادر ۲ فرزند، شاغل و دارای تحصیلات عالیه در زمینه روان شناسی است. با همه این‌ها به کودک سه ساله اش اجازه نمی‌دهد با گوشی بازی کند، هرچند ساعت‌هایی که همسرش وظیفه نگهداری از بچه‌ها را در خانه دارد، برای غذادادن به فرزند کوچکشان، گوشی را چند لحظه‌ای دست او می‌دهد. برای پسر بزرگ ترشان نیز که کلاس چهارم است، تبلت خریده اند و او اجازه دارد در ساعت‌هایی محدود و بدون اینترنت باز از اینترنت استفاده کند. شریفی می‌گوید: برنامه آموزشی آنلاین کنترل‌ها را برایم کمی سخت کرده است، به ویژه به این دلیل که گاهی پسرم نیاز دارد با هم کلاسی هایش فعالیت گروهی انجام بدهد و به دلیل مزاحمت‌های برادر کوچک ترش، مجبور است داخل اتاق درس بخواند.
با همه مشغله‌ای که دارد، از این نظر باید او را تا اندازه‌ای یک مادر نمونه دانست. زحمتکش، بیست ونه ساله، مادر یک فرزند، شاغل و دارای تحصیلات کارشناسی در زمینه برنامه ریزی شهری است. دخترش ۵ سال دارد و در بیشتر ساعت‌های شبانه روز گوشی به دست است. گوشی مستقلی ندارد، ولی برای اینکه ساکت باشد و اجازه کار به مادرش بدهد، با گوشی بازی می‌کند.
برای ورود به خیلی از برنامه‌های داخل گوشی اش رمز گذاشته است، البته بعد از اینکه دخترش دسته گل‌هایی به آب داد، نظیر اینکه ساعت ۳ نیمه شب برای یکی از همکارانش پیام صوتی و چند استیکر ارسال و تقاضای یک قصه کرده بود. زحمتکش می‌گوید به دلیل شرایط کاری‌ای که دارد، چاره‌ای جز دادن گوشی دست دخترش ندارد، چون تمایلی به بازی با اسباب بازی هایش به تنهایی ندارد و گوشی می‌تواند ساعت‌هایی نقش یک دوست، همراه یا حتی مادر را برای او بازی کند.
بیات، بیست وپنج ساله، بدون فرزند و معلم است. برخلاف بسیاری از معلمان اطلاعات دیجیتالی خوبی دارد و با فضای آموزشی جدید به خوبی هماهنگ است.
حذف وسایل الکترونیکی نظیر گوشی تلفن همراه، تبلت و لپ تاپ را از زندگی بچه‌ها ناممکن می‌داند و معتقد است باید سواد و فرهنگ استفاده از این وسایل را داشت و به بچه‌ها هم یاد داد. این روز‌ها صحبت از آسیب‌های استفاده از فضای مجازی زیاد است، ولی جایگزینی برای آن نیست. از مدرسه و نظام آموزشی هم نمی‌توان انتظارات نظارتی گذشته را داشت، به ویژه در این شرایط که تنها معلم است که با بچه‌ها ارتباط دارد و باید همه هم و غم خود را برای انتقال دانسته هایش در همان زمان کوتاه برای بچه‌ها بگذارد. حسینی، چهل و دوساله، دارای ۲ فرزند و معلم است. نقش مادری سبب شده است درک بهتری از فضای مجازی و اینترنت گردی‌های بچه‌ها داشته باشد. خوب می‌داند که بچه‌ها با هزار و یک شگرد چه گونه از غفلت والدینشان برای رسیدن به آنچه می‌خواهند استفاده می‌کنند. معتقد است کنترل‌ها را باید بیشتر و هوشمندانه‌تر کرد. والدین حتما باید با معلم کودکشان ارتباط نزدیکی برقرار کنند و از برنامه‌ها و تقویم درسی فرزندشان اطلاع کامل داشته باشند.
جز غفلت والدین و رهاسازی بچه‌ها به حال خودشان، سواد پایین آن‌ها درباره رسانه‌ها و وسایل دیجیتالی هم سبب شده است بچه‌ها از این شرایط نهایت سوءاستفاده را بکنند. شاید بد نباشد در نظام آموزشی، درسی بامحوریت آگاه سازی بچه‌ها و دادن اطلاعات دراین باره به آن‌ها داشته باشیم، البته برای دانش آموزان سنین بالاتر که درکی از آسیب‌های فضای مجازی داشته باشند. با همه این ها، نظارت والدین بر عملکرد بچه‌ها تنها راه ممکن برای در امان ماندن آن‌ها از آسیب‌های موجود است، البته با رفاقت و دوستی.
معایب استفاده از لوازم دیجیتالی بر مزایای آن می‌چربد
دکتر حسین کدخدا / روان شناس کودک و نوجوان
«تا همین سه چهار دهه پیش، یعنی تا پیش از اینکه زندگی هایمان ماشینی شود، والدین برای بچه‌ها وقت زیادی می‌گذاشتند. دست کم وقت گذاشتن هایشان کیفی بود. برای بچه‌ها قصه می‌گفتند، به آن‌ها مسئولیت‌های ریز و درشت می‌دادند و همراه آن‌ها خیلی از کار‌های روزمره زندگی را پیش می‌بردند. اما حالا بچه‌ها نقش میهمان را دارند. والدین هم درگیر مشکلات خودشان هستند. مادران یا شاغل اند و وقتی ندارند یا خانه دارند و حال و حوصله سربه سر گذاشتن با بچه‌ها را ندارند، به ویژه در این یک سالی که گذشت و آمار افسردگی مادران بیش از قبل شده بود.
شاغل بودن والدین و وقت نداشتن برای بچه‌ها استفاده زیاد آن‌ها از گوشی تلفن همراه در خانه، نظام آموزشی مجازی و ارزش گذاری زیاد والدین برای وسایلی نظیر گوشی تلفن همراه، تبلت و لپ تاپ سبب شده است علاقه بچه‌ها به این وسایل روز به روز بیشتر شود. برای نمونه، وقتی والدین پاداش کار خوب یا درس خواندن بچه‌ها را تهیه گوشی تلفن همراه برای آن‌ها تعیین می‌کنند، طبیعی است که در نظر بچه‌ها این وسایل از ارزش زیادی برخوردار باشند. اجازه بدهید قبل از هر کاری، برخی آسیب‌های جسمی و روحی‌ای را که استفاده زیاد از این وسایل می‌تواند به بچه‌ها وارد کند با هم مرور کنیم.
آسیب‌های جسمی و روحی دیجیتالی‌ها
دوسوم بدن کودکان از آب تشکیل شده است. امواج لوازم الکترونیکی به طور ویژه روی رطوبت مغز و بدن اثر می‌گذارد و به نورون‌های عصبی در درازمدت آسیب وارد می‌کند. این مسئله افزون بر تأثیر منفی‌ای که روی عملکرد مغز و اعصاب دارد، روی رشد آن‌ها هم اثرگذار است. کم کم رطوبت مغز را از بین می‌برد و سبب خشکی آن می‌شود. به این افراد در اصطلاح خشک مغز می‌گویند.
گرما و امواجی که یک تلفن همراه تولید می‌کند، بیش از ماکروویو است. این موضوع تأثیر بیشتری روی بدن کودکان دارد.
استفاده از لوازم دیجیتالی مانع از جست وخیز بچه‌ها می‌شود. این موضوع اضافه وزن و چاقی و بیماری‌هایی نظیر دیابت را در بزرگ سالی برای آن‌ها به همراه دارد. پژوهش‌ها نشان می‌دهد هر اندازه به حجم دور کمر افزوده شود، از حجم مغز کاشته می‌شود. هم چنین به ازای افزایش هر ۵ سانتی متر به دور کمر، ۹ درصد به احتمال مرگ زودرس زنان و ۷ درصد به احتمال مرگ زودرس مردان اضافه خواهدشد.
استفاده زیاد از وسایل دیجیتال روابط اجتماعی کودکان را به شدت ضعیف می‌کند و آن‌ها در آینده در اجتماع و تعامل با دیگران به مشکلات زیادی برمی خورند.
داشتن ضعف بینایی، شنوایی و اسکلتی عضلانی، ازبین رفتن حافظه، بروز مشکلات کیفیت خواب و ایجاد عادت‌های رفتاری نادرست از دیگر مشکلات استفاده زیاد از لوازم دیجیتال است.
سطحی شدن اطلاعات و غیرکاربردی بودن در فضای مجازی سبب می‌شود بچه‌ها به اکتشافات جدید دست نزنند و ارزشی برای این اطلاعات قائل نباشند.
افزایش پرخاشگری و بلوغ زودرس را هم باید از «دستاورد»های دیگر دنیای دیجیتال دانست. پژوهش‌ها نشان می‌دهد میزان خشونت در کارتون‌ها و برنامه‌های کودکان به شدت زیاد شده است. این موضوع تحریک جنسی در کودکان کم سن وسال‌تر و خودارضایی در کودکان بزرگ‌تر را به دنبال خواهد داشت.
انزواطلبی و گوشه گیری، وسواس فکری و استرس و منبعی نامناسب برای کسب اطلاعات هم از دیگر معایب اعتیاد کودکان به وسایل دیجیتال است.
راهکار درست برخورد با مشکل
این افراط و تفریط در استفاده از یک وسیله است که آن را مشکل دار می‌کند، اما به طور کلی، استفاده از این وسایل تا هجده سالگی، یعنی پایان سن رشد بچه ها، بیش از آنکه برای آن‌ها سود داشته باشد مضر است. از این رو، ما استفاده از این گونه وسایل را برای کودکان کوچک‌تر از ۷ سال به هیچ روی به مصلحت نمی‌دانیم. کودکان بزرگ‌تر از ۷ سال هم در صورت ضرورت، نباید بیش از ۲ ساعت در روز از وسایل دیجیتالی استفاده کنند، آن هم با فاصله زمانی مشخص، برای نمونه نیم ساعت صبح و نیم ساعت بعدازظهر.
در شرایطی که گوشی تلفن همراه به وسیله‌ای ضرور در زندگی تبدیل شده است، حتی اگر بخواهید هم نمی‌توانید بدون جایگزین، این گونه وسایل را از دسترس بچه‌ها خارج کنید. پس به دنبال جایگزین بهتری برای آن‌ها باشید. توصیه می‌کنیم:
- برای بچه‌ها وقت بیشتری بگذارید و آن‌ها را با خودتان همراه کنید.
- لذت بازی‌های چندنفره را به بچه‌ها بچشانید، حتی اگر دیجیتال باشند.
- زمان کمتری با گوشی صرف کنید، به ویژه وقتی وارد خانه می‌شوید.
- وسایل دیجیتال را ابزاری برای تنبیه یا تشویق بچه‌ها قرار ندهید.
- در صورتی که این وسایل را در اختیار بچه‌ها قرار می‌دهید از نظارت بر آن‌ها غافل نشوید.
- هیچ وقت به بچه‌ها اجازه ندهید چنین لوازمی را با خود به اتاق خوابشان ببرند.
- به جای گوشی، به بچه‌ها تبلت بزرگ بدهید تا هنگام کار، مقابل چشمان شما باشند.
- اجازه استفاده زیاد از هدفون را به بچه‌ها ندهید، هم به دلیل بروز مشکلات شنوایی و هم کنترل بیشتر بچه ها.
- بچه‌ها را سرگرم و برای وقتشان خودتان برنامه ریزی کنید.
- تا هجده سالگی گوشی یا تبلت شخصی برای بچه‌ها نخرید. در صورت نیاز، اجازه بدهید از وسایل شما استفاده کنند.
- برای استفاده از وسایل الکترونیکی قانون وضع کنید و به آن پایبند باشید. با افزایش سن، انعطاف بیشتری در این قانون‌ها نشان بدهید.
- به کودک درباره استفاده درست از فناوری و مدیریت آن آموزش‌های لازم را بدهید.
- در صورتی که متوجه آسیب جدی در کودکتان شدید، حتما از روان شناس برای برطرف کردن آن کمک بگیرید.
- دسترسی به اینترنت را تاحد ممکن محدود کنید.
- روی بازی‌ها یا محتوایی که بچه‌ها دنبال می‌کنند، کنترل کامل داشته باشید. برای آن‌ها بازی‌های فکری و برنامه‌های آموزشی مانند زبان دوم نصب کنید.