شبیه‌سازی حیوانات سهم بسیاری در ارائه روش‌های درمانی بیماری‌های خاص و جلوگیری از انقراض گونه‌های حیوانی ایفا کردند؛ هرچند که به‌عنوان علمی جدید، همچنان نگرانی‌های اخلاقی درباره آن وجود دارد.
فاطمه آصفی | شهرآرانیوز؛ وقتی صحبت از شبیه‌سازی و کلونی‌سازی موجودات می‌شود، ذهن بیشتر ما به سمت آزمایشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های سری می‌رود که با دستکاری ژنتیکی و تکثیر سلولی، قصد ایجاد حیواناتی اصلاح‌شده مطابق میل خود را دارند و حتی گاهی پا را فراتر گذاشته و انسان‌هایی با ویژگی‌های منحصربه‌فرد و بدون هیچ نقص تولید می‌کنند. اما شبیه‌سازی آن‌قدر‌ها هم عجیب‌وغریب نیست. اتفاقی هم نیست که امروز و دیروز به آن پی برده باشیم. یعنی درواقع محصول پزشکی مدرن نیست؛ هرچند که این پزشکی مدرن بود که مرز‌های شبیه‌سازی را جابه‌جا کرد و علم ژنتیک را به آنچه امروز می‌شناسیم، تبدیل کرد. از همان زمان که از میان دانه گندم‌های کاشته‌شده، آن را که مرغوب‌تر بود، جدا کردیم و کاشتیم، یا هنگامی که از گیاهی خاص قلمه زدیم و در گلدانی دیگر کاشتیم، درواقع داشتیم آنچه را که برایمان مطلوب بود، شبیه‌سازی و تکثیر می‌کردیم. روشی که حالا به کمک مهندسی ژنتیک، در تولید انبوه گیاهان و حیوانات مطلوب، تولید دارو و درمان بیماری‌های خاص، به‌خصوص ناباروری، استفاده می‌شود.
آغاز ماجراجویی
اولین‌بار در سال ۱۹۳۲ میلادی بود که آلدوس هاکسیلی در رمان «دنیای شگفت‌انگیز جدید» ایده کلونینگ انسان را مطرح کرد. بعد از آن در سال ۱۹۳۸ میلادی جنین‌شناس آلمانی، هانس اشپیمن، تئوری‌ای را مطرح کرد که سنگ بنای پیشرفت‌های امروز شد. او گفت احتمال دارد هسته‌های سلول‌های کاملا متفاوت بتوانند در سلول تخمک بدون هسته به‌طور عادی رشد کنند.
سال ۱۹۵۲ میلادی جنین‌شناسان آمریکایی، رابرت بریگز و توماس کینگ، توانستند اولین‌بار هسته یک سلول جنینی اولیه قورباغه را در تخمک بدون هسته همینگونه و به‌طور موفقیت‌آمیز قرار دهند. در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ میلادی مطالعه و آزمایش روی این روش و پیامد‌های آن رشد بیشتری پیداکرد، تا اینکه در سال ۱۹۷۸ میلادی دکتر رابرت ادواردز در انگلستان اولین‌بار در دنیا لقاح مصنوعی (IVF) انجام داد. لوئیس براون اولین نوزادی بود که به این روش، یعنی بارورسازی تخمک در خارج از بدن و سپس کاشت آن در رحم، به دنیا آمد. روشی که حالا در دنیا به‌عنوان روشی در درمان ناباروری به کار می‌رود و نوزادان زیادی هم از این طریق به دنیا آمده‌اند.
تا این زمان محققان چندین کلون مختلف گاو، گوسفند، موش و ماهی را از دی‌ان‌ای رویان تولید کرده بودند، اما سال ۱۹۹۶ مشهورترین گوسفند جهان متولد شد. این گوسفند نه قیافه عجیب و غریبی داشت و نه توانایی منحصربه‌فردی، بلکه او اولین پستانداری بود که به‌جای جنین، از سلول بزرگ‌سال کلون متولد شد. این یک موفقیت بزرگ علمی بود، اما نگرانی‌های اخلاقی را نیز به همراه داشت.
این گوسفند که به افتخار خواننده آمریکایی، دالی پارتون، «دالی» نام گرفت، نشان داد هرچند یک سلول بزرگ‌سال به سلول تخصصی تبدیل شده است، باز هم می‌توان از دی‌ان‌ای آن برای تولید ارگان کامل استفاده کرد.
همانندسازی از طریق سلول بزرگ‌سال به‌مراتب پیچیده‌تر از انجام این کار با استفاده از سلول رویانی است. متخصصان انستیتو «روسلین» اسکاتلند پیش از تولد دالی، ۲۲۶تلاش ناموفق را پشت سر گذاشته بودند و به همین دلیل موفقیت آن‌ها در تولید اولین حیوان شبیه‌سازی شده، خبر بزرگی به شمار می‌رفت
دالی، آغازگر یک تحول علمی
«دالی» قصه ما با اینکه زندگی پرناز و نعمتی را در انستیتو «روسلین» گذراند و در جفت‌گیری با گوسفند‌های دیگر، بره سالمی هم به دنیا آورد که نشان از توانایی این حیوانات در تولید مثل داشت، اما ۶ سال زودتر از هم‌نوعان خود مرد. زیرا او علاوه بر بیماری‌هایی که به آن دچار بود، سلول‌هایش ازگوسفندی گرفته شده بود که در ابتدای پروژه شش‌ساله بود. درنتیجه تقویم ژنی سلول‌های «دالی» در بدو تولد او شش‌ساله بود و همین موضوع باعث شد که سن او سریع‌تر از آنچه که باید، بالا برود.
یافته‌ها از شبیه‌سازی موفقیت‌آمیز این گوسفند بامزه که درواقع بخشی از پروژه تحقیقاتی تولید دارو در شیر حیوانات اهلی بود، برای بیماری‌هایی مثل هموفیلی، بیماری‌های مغزی و کلیوی که فقط از طریق مادر منتقل می‌شود، بسیار مهم بود.
پس از «دالی»، شبیه‌سازی‌ها سرعت گرفت و حیواناتی، چون اسب، گاو، خوک، خرگوش، شتر، گربه، ببر و... شبیه‌سازی شدند و سهم بسیاری در ارائه روش‌های درمانی بیماری‌های خاص و جلوگیری از انقراض گونه‌های حیوانی ایفا کردند؛ هرچند که به‌عنوان علمی جدید، همچنان نگرانی‌های اخلاقی درباره آن وجود دارد.
بازه بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰ میلادی، دهه پرکاری برای شبیه‌سازی بود و ایران هم از این قافله جا نماند. شبیه‌سازی در ایران با اهدافی، چون تکثیر گونه‌های حیوانی در حال انقراض، تولید دارو‌های خاص و نوترکیب مثل فاکتور‌های انعقادی خون، دارو‌های درمان دیابت، پروتئین‌های هضم‌کننده لخته خونی و همچنین ایجاد نژاد‌های برتر حیوانی صورت گرفت.
پژوهشکده زیست فناوری پژوهشگاه رویان با تمرکز بر تولید دام و محصولات زیست فناوری دامی از سال ۱۳۸۳ خورشیدی پروژه شبیه‌سازی را آغاز کرد. تولد اولین گوسفند شبیه‌سازی شده به نام «رویانا» در سال ۱۳۸۵ شروع موفقیت‌آمیزی بر داستان پرافتخار شبیه‌سازی در ایران بود.
بعد از آن و در سال ۱۳۸۸ «حنا» اولین بز شبیه‌سازی شده، «بنیانا» اولین گوساله شبیه‌سازی شده و همچنین اولین بزغاله‌های تراریخته ایران و خاورمیانه معرفی شدند. چندماه بعد و در اردیبهشت سال ۱۳۸۹ سومین بزغاله تراریخته در پایگاه تحقیقاتی رویان اصفهان با هدف تولید پروتئین «TPA» به‌منظور حذف سریع لخته خونی در افراد مبتلا به سکته‌های قلبی متولد شد.
در آخر، پیشنهادی برای شما داریم؛ اگر به مطالعه بیشتر درباره این موضوع علاقه‌مند هستید، مطالعه کتاب «به ژنوم خوش آمدید» نوشته راب دوسال و مایکل یودل با ترجمه محمدرضا توکلی‌صابری را از دست ندهید.
«به ژنوم خوش آمدید» کتابى خواندنى است درباره همه مسائل مربوط به انقلاب زیست‌شناختى عصر ما. در این کتاب تاریخچه کوشش دانشمندان براى کشف رمز حیات به زبان ساده توضیح داده شده است و پس از ذکر تاریخچه کشف ژن‌ها و ساختمان دی‌ان‌ای، به توضیح دست‌کارى ژن‌ها و نقشه‌بردارى از ژنوم انسان می‌پردازد. سپس اهمیت کشف ژنوم انسان را شرح می‌دهد و نتایج عمیق اجتماعى، اخلاقى و سیاسى حاصل از این دانش جدید را بازگو می‌کند.