فاطمه شوشتری | شهرآرانیوز؛ از روزی که با نام طرح نوسازی اطراف حرم مطهر ترجیح دادیم مدرن و نو شویم، چیز‌های مهمی را در جریان تخریب‌ها از دست دادیم. بزرگ‌ترین قربانی‌های این سیاست، آثار و ابنیه تاریخی بودند که بخشی از هویت شهرمان را می‌سازند. با همین غفلت که از ۳ دهه پیش گرفتارش شدیم، کار را به جایی رساندیم که امروز از چندصد خانه تاریخی فقط ۲۲ مورد ثبت‌شده مانده؛ درحالی‌که مجموع آثار باقی‌مانده اعم از خانه و غیرخانه ثبتی منطقه ثامن ۳۵ اثر است. جای بناهای خراب‌شده را هم برج‌ها و ساختمان‌های تجاری بلند گرفته‌است؛ درحالی‌که بافت تاریخی مشهد، همان که امروز تک‌بنا‌هایی از آن به یادگار مانده است، به حرمت سلطان خراسان زانو زده بود. بعد از آن همه بی‌توجهی و ویرانی و تبدیل بافت تاریخی مشهد به کارگاه ساختمانی، اکنون تلاش تاریخ‌دوستان برای احیا و زنده‌نگه‌داشتن باقی‌مانده آثار تاریخی در اطراف حرم‌مطهر بیشتر شده است تا دوباره چشم مردم به بناهای تاریخی بیفتد و این هویت ماندگار شود.
در این راستا چندتن از استاد‌های مرمت‌کار مشهد از چندسال پیش دست به اجرای طرحی با نام «دوباره‌چینی» آثار تاریخی زده‌اند؛ طرحی که در روند آن مصالح اثر درخطرتخریب، جمع‌آوری و در مکان جدید بازنمایی می‌شود. در این راستا هفته گذشته از دوباره‌چینی سردر خانه اسماعیلی رونمایی شد که ساختمانش سال ۱۳۹۲ خراب شده بود. نمونه این واچینی‌ها پیش‌تر هم انجام شده است و به‌واسطه آن از واچینی خانه‌های تاریخی پیرامون حرم‌مطهر و دوباره‌چینی آن، نمایی تاریخی زنده شده است. سردر خانه شریفی در ورودی کتابخانه عمومی بولوار فرهنگ، دیوار قدیمی خانه قاجاری در حسینیه مرحوم قمی در خیابان شهیدحاجی‌حسنی کارگر، سردر رستورانی در بولوار وکیل‌آباد و سردر خانه زائر در پایین‌خیابان از این نمونه‌هاست.
این هنر که حاصل تلاش‌های ۲۱ ساله هومن مرصعی و هدایت گواهی، احیا‌گران بافت‌های تاریخی مشهد، قرار است خانه‌های بیشتری را زنده‌کند. با پایان‌یافتن دوباره‌چینی سردر خانه اسماعیلی در پایین‌خیابان با هومن مرصعی به گفتگو نشستیم تا با دیدگاه فردی که خیلی بیشتر از افراد عادی زیستن نسل‌های گذشته را بین آجربه‌آجر آثار تاریخی این شهر حس کرده است، آشنا شویم و بشنویم از این طرح در منطقه ثامن.
واچینی که یونسکو هم برای آن قوانینی تعریف کرده است، نخستین‌بار اوایل دهه ۱۳۷۰ در ایران به‌همت استاد مرحوم باقرزاده‌شیرازی انجام شد. این اقدام برای جابه‌جایی یک ساختمان تاریخی در مسیر سدی در استان آذربایجان بود. بعد از آن و در دومین نمونه، هومن مرصعی با همراهی برادرش، پویا، سال ۱۳۷۹ واچینی کاروان‌سرای ملک در خیابان آیت‌ا... شیرازی ۲ را در مشهد شروع کردند.
این استاد مرمت و احیاگر بافت‌های تاریخی مشهد با گریزی به نخستین تجربه‌اش در آن سال، می‌گوید: واچینی یک راهکار است که برای نجات بناهای تاریخی در خطر تخریب به کار می‌رود. در این روش مانع می‌شویم تا سردر، دیواره‌ها و... که در معماری امروزی سازوکار ندارد و با تخریب از بین می‌رود، برای همیشه از حافظه تاریخ پاک شود. من و برادرم هم سال ۱۳۷۹ با همین روش تعدادی از آجر‌های سردر کاروان‌سرای ملک را واچینی کردیم و سال‌ها بعد از خرابی‌اش در قاب‌های روی نمای خانه زائر پایین‌خیابان دوباره‌چینی کردیم. طبق گفته‌های او در واچینی، ابتدا ساختمان نقشه‌برداری می‌شود، سپس در اتوکد ترسیم و هر آجر آن تک‌به تک کد‌گذاری و علامت‌گذاری می‌شود. در مرحله پیش از جداسازی هم این شماره‌ها با برچسب روی آجر‌ها چسبانده می‌شود. درنهایت تک‌به‌تک آن‌ها جداسازی و داخل کارتن به‌ترتیب چیده می‌شود تا در دوباره‌چینی آجر‌ها با همان ترتیب ساختمان یا نمای اصلی که خراب شده است، روی هم و کنار هم چیده شوند.
طرح واچینی خیلی دیر در مشهد عملیاتی شد؛ آن‌قدر دیر که طبق گفته‌های مرصعی نتیجه این تأخیر ازدست‌رفتن آثار زیادی در خلال توسعه شهری و به‌روزرسانی بناها بود. مرصعی با تأکید بر اینکه تلاش‌های زیادی کرده است تا خود بناها حفظ شوند، ادامه می‌دهد: چندسال بعد از تجربه کاروان‌سرای ملک، خبر خرابی کاروان‌سرای حاج‌ابراهیم در پایین‌خیابان برای ساخت شارستان به گوشمان رسید. بخشی از آجر‌های آن را در دومین تجربه واچینی جمع کردیم. بعد از آن سال ۱۳۸۸ حرف از خرابی خانه حناساب در محله کشمیری‌ها پیش آمد که قرار بود زمین آن بخشی از مجتمع ولایت شود. این خانه زیبا در ۲ جبهه بود که تلاش‌ها برای حفظش هیچ نتیجه مثبتی نداشت. سردر آن با همراهی هدایت گواهی، دانشجو‌های گروه معماری دانشگاه فردوسی و همراهی شهرداری منطقه ثامن کدبندی و جمع شد. بعد از آن متوجه شدیم خواهرخوانده این خانه با نام خانه اسماعیلی در محدوده خیابان وحدت، دستور تخریب گرفته است. این خانه ثبت میراث نبود و برای نگه‌داشتنش تلاش زیادی کردیم که بی‌نتیجه ماند. به همین دلیل سردر و بخشی از آجر‌های آن را با همراهی گواهی واچینی کردیم. این روند همان‌طور ادامه داشت که نتیجه آن واچینی حدود ۱۰ اثر تاریخی بوده‌است. دیوار خانه گلمکانی، سردرخانه شریفی در پایین‌خیابان و چند اثر دیگر، از همین نمونه‌های واچینی‌شده‌است که آجر آن‌ها در انبار مخصوصی نگهداری می‌شود.
طبق همان قانونی که یونسکو تعریف کرده است، باید دوباره‌چینی در نزدیک‌ترین محل به خود بنای تاریخی باشد؛ کاری که گروه مرمتی آقای مرصعی هم انجام می‌دهد. او با اشاره به واچینی دیوار خانه گلمکانی در پایین‌خیابان، می‌گوید: هنگامی از وجود دیوار این خانه آگاه شدیم که خانه به‌صورت کامل تخریب شده بود و فقط دیواری از آن مانده بود. این دیوار را با همراهی هدایت گواهی، پیش از تخریب صددرصدی واچینی کردیم.
آن‌طور که او اشاره می‌کند، گواهی، استاد مرمت مشهدی، زمانی که قرار به ایجاد گذر تاریخی در پایین‌خیابان در تقاطع شهیدنواب‌صفوی بود، پیشنهاد دوباره‌چینی دیوار خانه گلمکانی را داد.
او اضافه می‌کند: در آن زمان، یعنی سال ۱۳۹۸، نزدیک‌ترین مکان به خانه گلمکانی، حسینیه مرحوم حاج‌قاسم قمی بود که درست یک کوچه پایین‌تر از مکان سابق خانه گلمکانی قرارداشت. به‌دنبال این، همه آجر‌های کدگذاری‌شده صرف بازسازی دیوار این حسینیه قدیمی در حاشیه شارستان (شهیدحاجی‌حسنی کارگر) شد.
زنده‌شدن سردر خانه اسماعیلی بعد از ۸ سال خبر خوشی است که نوید برگشت هویت خراب‌شده در طول زمان را به ما مشهدی‌ها می‌دهد؛ سردری که همه نوع هنر معماری ایرانی‌اسلامی در آن جمع شده و اکنون درست در یک‌قدمی حرم مطهر رضوی به نمایش گذاشته شده‌است.
مرصعی دوباره‌چینی این سردر را کار هدایت گواهی می‌داند و توضیح می‌دهد: واچینی سردر خانه اسماعیلی در سال ۱۳۹۲ طی ۲ ماه انجام شد. بعد از آنکه ره‌باغ بهشت را شهرداری ساخت و در طول ساخت آن حسینیه داروغه، خانه داروغه، حوض‌انبار و... را حفظ کرد. امروز هم نوبت به دوباره‌چینی آن نزدیک محل قبلی‌اش رسیده است. از آنجا که نزدیک‌ترین نقطه ره‌باغ بهشت است، خودمان به شهرداری پیشنهاد دادیم درست روبه‌روی مسجد خردو که درحال بازسازی است، این سردر بازنمایی شود؛ کاری که در چند‌ماه گذشته با گذاشتن تک‌به‌تک آجر‌ها با همان ترتیب نمای اصلی دوباره‌چینی و آماده شد.
این احیاگر بافت‌های تاریخی مشهد محدوده خانه اسماعیلی را خوب به یاد دارد و اکنون قرار است در طرح جدید نمایی از دیوار و خیابان آن و پی‌آب مسگر‌های همین محدوده را در نزدیکی سردر دوباره‌چینی‌شده اجرا کند: باید عناصری پیرامون سردر زنده‌شده اضافه شود که نما و هویت قدیم را برای مردم نمایش دهد. چون در گذشته این محدوده یک خیابان و ۲ راه داشت و محل پی‌آب مسگر‌ها هم بود، در طرحی که نمایش پلان تاریخی است، می‌خواهیم روی زمین ردپای آن کوچه را با یادی از مسگر‌ها با مس اجرا کنیم.
بعد از نخستین تجربه واچینی مرصعی و برادرش از سردر کاروان‌سرای ملک، دیگر واچینی‌ها پس از آشنایی با فردی معروف به غلام تخریبچی انجام شده‌است؛ کسی که همراه این گروه بوده است تا امروز همین اندک واچینی از آثار تاریخی‌خراب شده باقی‌بماند. مرصعی می‌گوید از آنجا که این پیمانکار مصالح را در قالب نخاله دور می‌ریخت و مشتری هم برای خرید نداشت، بعد از آشنایی با گروه واچینی، این مصالح را با قیمت مناسب و تنی می‌فروشد. این استاد مرمت مشهد طرح‌هایی برای واچینی چند خانه تاریخی دیگر پیرامون حرم مطهر را نیزدارد. هومن مرصعی تأکید می‌کند که بافت تاریخی و قدیمی پیرامون حرم مطهر رضوی هویت این شهر بود که طی سال‌ها ساخت‌وساز دچار آسیب شده‌است. این آسیب به خاطرات مشترک شهروندی خدشه وارد کرد. آن‌طور که مرصعی اشاره‌می‌کند، تلاش او و گروهش در اجرای طرح واچینی و دوباره‌چینی، بازسازی نما‌هایی است که ما را به هویت سابقمان وصل می‌کند. وقتی این پیوند برقرار شود، خاطرات زنده می‌مانند و از این طریق ارتباط نسل‌ها حفظ می‌شود.
خانه اسماعیلی از اندک خانه‌های مشهد بود که خواهرخوانده‌ای با نام خانه حناساب داشت. یعنی معمار هر ۲ خانه یک نفر بود و خانه حناساب را درست مثل خانه اسماعیلی، فقط با مساحت بیشتر ساخته بود. این خانه به سفارش حاج اسماعیلی درحدود سال ۱۲۷۰ خورشیدی در محله کشمیری‌ها، درست ابتدای کوچه تاجرها، با ساختمان‌های تابستانه و زمستانه ساخته شده‌بود. علاوه بر سردر، بالای همه در و پنجره‌ها کاشیکاری بود. این ساختمان تاریخی که تا زمان خرابی در سال ۱۳۹۲ هنوز ساکن داشت، بعد از واچینی درحالی که ثبت ملی هم نبود، خراب شد.