امید حسینی‌نژاد | شهرآرانیوز - هنوز یک سال از آغاز تحصیلم در دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی سپری نشده بود. روزی مردی عصازنان وارد دانشکده شد و به سمت اتاق جلسات حرکت کرد. در نخستین نگاه جذب این مرد شدم. اما شناختی از او نداشتم. پس از مدت‌ها متوجه شدم که او یکی از قدیمی‌ترین استادان دانشکده است و سال‌ها در گروه علوم قرآن و حدیث به تدریس پرداخته است.
نام آیت‌ا... محمد واعظ‌زاده خراسانی را بار‌ها از زبان استادانم که سال‌ها شاگرد او بودند شنیده بودم، اما توفیق حضور در کلاس‌هایش برایم فراهم نشده بود. این آشنایی سبب شد تا روزی با استاد سخن بگویم و از او بخواهم تا اجازه دهد به عنوان شنونده آزاد در کلاس‌هایش شرکت کنم. او نیز مهربانانه این درخواست را پذیرفت.
سال‌ها این ارتباط ادامه داشت. برخی روز‌ها برای بهره بردن از حضور پرفیضش به بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی می‌رفتم. او از صبح تا ظهر برای اشراف بر کتاب «المعجم فی فقه لغة القرآن و سر بلاغته» به آنجا می‌رفت و با مدادی کوچک که همیشه همراهش بود مطالبی را بر صفحه سفید کاغذ می‌نوشت. این کتاب یکی از آثار درخشان لغت‌شناسی قرآن کریم است.
رهبر معظم انقلاب درباره اهمیت این کتاب می‌فرمایند: «این کتاب، کتاب بسیار خوبی است. در مراجعاتی که داشته‌ام، آن را از همه آنچه در این موضوع دیده‌ام بهتر یافتم. این فقط یک کتاب لغت نیست؛ یک موسوعه و دائرةالمعارف قرآنی است. بلکه در آن اقوال و آرای بسیار -آن هم به‌تفصیل- نقل شده و در آخر هر بحث هم، تحلیل‌هایی افزوده شده است. اسم معجم برای این کتاب، کوچک است. این کتاب، کتاب باارزش و مفیدی است که همانند آن را نداریم. حتی اهل سنت -مخصوصا مصری‌ها که کار‌های زیادی در این زمینه دارند- مانند این را ندارند.»
در سال ۱۳۰۴ خورشیدی در شهر مقدس مشهد و در خانواده‌ای مذهبی و روحانی، فرزندی متولد شد که نامش را محمد نهادند. پدرش، حاج شیخ مهدی واعظ خراسانی فرزند ملا احمد واعظ خراسانی فرزند حاج محمدحسین واعظ مشهدی، از محدثان و واعظان مشهور قرن سیزدهم هجری، معروف به «افصح‌الواعظین» فرزند محمدحسن مدرس از وعاظ مشهور مشهد بود. این خاندان حدود ۲۰۰ سال در راه وعظ و ارشاد و تدریس علوم اسلامی به مسلمانان خدمت کردند.
استاد در زندگی‌نامه خودنوشت خود چنین می‌نویسد: «سلسله نسب خاندان چنین است مهدی واعظ خراسانی بن احمد واعظ خراسانی بن محمدحسین واعظ مشهدی بن محمدمحسن مدرس. از محمدمحسن مدرس هیچ اطلاعی در دست نیست، به جز آن که فرزندش محمدحسین در جنگ خود که در دست من است و در ظهر کتاب‌های وقفی، خود را همواره «محمدحسین واعظ مشهدی بن محمدمحسن مدرس» نام می‌برد.
احتمال دارد که وی مدرس آستان قدس رضوی بوده است که یک سمت رسمی به شمار می‌رفته و خاندان‌هایی در مشهد این سمت را دارا بوده‌اند و شاید بتوان در فهرست مدرسان آستان قدس تاریخ زندگی و فوت و مدفن او را پیدا کرد. یا اینکه شغلش تدریس علوم دین بوده و نه «واعظ» چنان‌که این سمت بعدا در خاندانش ادامه داشته است. در هر حال، ظاهرا اهل مشهد و از مدرسان و علمای دین بوده است.»
حاج شیخ مهدی نزد علما و مراجع از محبوبیت خاصی برخوردار بود. در سفر به نجف اشرف با اینکه منبری جوانی بود، به توصیه مرحوم آخوند خراسانی شب‌ها در صحن حضرت امیر مؤمنان علی (ع)، بین در بازار بزرگ و باب طوسی که مسجد خضرا آنجا واقع شده است، منبر می‌رفت. وی سال‌ها در نجف اشرف منبر می‌رفت و، چون مجالس گوناگونی داشت، برای هر گروه، مطالبی مخصوص تهیه می‌کرد. در مسجد «عمران» نجف اشرف که مرجع بزرگ، آقا سید ابوالحسن اصفهانی، نماز می‌خواند، منبر می‌رفت و شرکت‌کنندگان بیشتر طلاب، فضلا و علما بودند. سید ابوالحسن اصفهانی نیز پس از اقامه نماز جماعت، می‌نشست و به سخنان وی گوش می‌داد. زمانی که رضاخان دستور کشف حجاب را صادر کرد و مأموران چادر از سر زنان کشیدند، مردم مشهد در مسجد گوهرشاد گرد آمدند و شیخ بهلول سخنرانی کرد.
با حمله مأموران حادثه‌ای غم‌انگیز رقم خورد و بسیاری از مردم به خاک و خون کشیده شدند و تعداد زیادی از علما از جمله میرزا احمد آقازاده (کفایی) فرزند آخوند خراسانی، شیخ مرتضی آشتیانی و سید هاشم نجف آبادی دستگیر و تبعید شدند. شیخ مهدی واعظ اگرچه آن زمان به عنوان یک روحانی سیاسی مطرح نبود، علیه کار‌های ضداسلامی رضاخان مانند کشف حجاب و ... سخنرانی کرد و در حادثه مسجد گوهرشاد نیز حضوری جدی داشت. وی آن روز توانست از دست مأموران بگریزد و با کمک همسایه‌ها، در مکان امنی مخفی شود.
او نزدیک به ۴ سال به صورت مخفیانه زندگی کرد و سرانجام با آزاد شدن علمای تهران، از مخفیگاه بیرون آمد و همراه فرزندش، محمد واعظ‌زاده، راهی عتبات عالیات شد. استاد واعظ‌زاده درباره این سفر چنین می‌نویسد: «توقف ما در عتبات بیش از ۳ سال از سال ۱۳۱۸ تا ۱۳۲۱ به طول انجامید، آغاز اشتغال من به علوم دینی از نجف آغاز شد و تا هنگام مراجعت، به کتاب (مطول و شرح لمعه) رسیده بودم. محل توقف ما نجف بود، اما سالی در حدود ۲۰ روز در تابستان به سامرا می‌رفتیم و در حدود ۲ ماه و اندی هم از ایام عرفه تا آخر ماه صفر در کربلا به سر می‌بردیم.»
مرحوم واعظ‌زاده در سال ۱۳۲۱ خورشیدی به ایران بازگشت و تحصیلات خود را از سال ۱۳۲۸ در حوزه علمیه مشهد ادامه داد. این حضور با خروج حوزه علمیه مشهد از رکود حاصل از قیام گوهرشاد مصادف بود. تا این زمان مدارس بزرگ تعطیل بود و عده‌ای از طلاب ناچار به نجف و قم هجرت کرده بودند و تعدادی هم جذب ادارات دولتی شده بودند.
شیخ محمد واعظ‌زاده اواخر تابستان ۱۳۲۸ خورشیدی راهی قم شد و تا سال ۱۳۳۹ در حوزه علمیه قم مشغول تحصیل بود و در طول این مدت فقط تابستان‌ها به مشهد می‌رفت.
در این مدت در درس خارج فقه و اصول و رجال آیت‌ا... بروجردی شرکت کرد. بیش از ۹ سال نیز در درس خارج آیت‌ا... گلپایگانی حاضر شد و کتاب حج بر اساس کتاب «عروةالوثقی» را در محضر ایشان فراگرفت.
در درس آیت‌ا... سید محمد حجت کوه‌کمری نیز حاضر و در این درس با آیت‌ا... سید علی سیستانی (مرجع تقلید بزرگ شیعیان) هم‌بحث شد. وی مدتی نیز در درس خارج (خیارات و مکاسب) آیت‌ا... سید صدرالدین صدر شرکت کرد. به درس خارج اصول امام (از اول استصحاب تا پایان اصول) در مسجد محمدیه رفت و دروس دیگر (غیر از فقه و اصول) همچون امور عامه «شفا» را نزد علامه محمدحسین طباطبایی آموخت و در درس‌های خصوصی ایشان درباره فلسفه و رد مارکسیسم هم شرکت کرد.
استاد محمد واعظ‌زاده خراسانی پس از ورود به حوزه علمیه قم، در درس خارج فقه و اصول حضرت آیت‌ا... بروجردی به صورتی فعال شرکت کرد. او در این زمینه می‌گوید:
«.. هنگام شرکت بنده در درس فقه آن بزرگوار، موضوع تدریس، کتاب «صلاة مسافر» بود. بنده درس را با دقت می‌نوشتم. روزی مرحوم مطهری که با یکدیگر رفت و آمد داشتیم و از قدیم آشنا بودیم، نوشته مرا دید. خیلی خوشش آمد. گفت: می‌بایست نوشته شما را به آقا نشان بدهم. مرحوم مطهری درصدد این کار بود که روزی پس از درس که آقا پیاده به طرف منزل می‌رفت، فرصت را غنیمت شمرده و بنده را به ایشان معرفی کرد و نوشته مرا هم به آقا نشان داد. آقا فرمود: «خیلی خوب.» روز بعد، قبل از درس، روی منبر فرمود: «بلی، آقازاده واعظ خراسانی به قم آمده‌اند و بحث را خیلی خوب نوشته‌اند که قابل تقدیر است.» این امر باعث شد که آقا مرا بشناسد و شهریه‌ای که برای دیگر طلاب مقرر بود برای بنده هم مقرر شود.»
یکی از پربارترین دوره‌های زندگی او، حضور در دانشگاه فردوسی مشهد برای تدریس است. در سال ۱۳۳۹ از وی برای تدریس در دانشگاه فردوسی دعوت شد و او با تشویق شهید مظلوم، آیت‌ا... دکتر بهشتی، در دانشکده معقول و منقول سابق (الهیات و معارف اسلامی) به تدریس مشغول شد.
استاد واعظ‌زاده خراسانی در زمینه‌های تفسیر قرآن، فقه، فقه الحدیث، تاریخ تفسیر، تاریخ حدیث، تاریخ علوم عقلی، تاریخ فقه، تاریخ علوم اسلامی، تاریخ اسلام و گاهی فلسفه و کلام به تدریس و ارشاد دانشجویان همت گماشت و سال‌ها به عنوان استاد تمام وقت دانشگاه به تربیت نسل جوان این مرز و بوم پرداخت.
چندی هم در دانشگاه علوم اسلامی رضوی دانشگاه تربیت مدرس و دانشکده الهیات تهران تدریس کرد. آغاز اشتغال رسمی و دائمی ایشان در دانشگاه با درس تفسیر همراه بود و این درس تا سال ۱۳۷۵ همواره ادامه داشت. استاد سال‌ها مدیر گروه قرآن و حدیث دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد بود و وی این عنوان را اولین‌بار در دانشکده الهیات مشهد مطرح کرد و بعدا در تهران و سایر نقاط کشور رایج شد.
استاد محمد واعظ‌زاده علاوه بر تدریس در حوزه و دانشگاه، به فعالیت‌های فرهنگی و اجرایی دیگر نیز اشتغال داشته است از جمله:
برگزاری کنگره هزاره شیخ طوسی در سطح جهانی در سال ۱۳۴۸ با شرکت علما و پیشوایان فرق مختلف اسلامی و عده‌ای شرق‌شناسان.
سرپرستی نشریه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد.
همکاری با مجله آستان قدس رضوی و بعدا تصدی مسئولیت و مدیریت آن.
دبیرکلی مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی با حکم رهبر معظم انقلاب.
تأسیس دانشگاه مذاهب اسلامی با ابتکار و اشراف ایشان در تهران.
عضویت در هیئت امنای دانشگاه مذاهب اسلامی، مدرسه عالی شهید مطهری، دانشگاه علوم رضوی، شورای عالی کتابخانه ملی.
مدیریت گروه‌های قرآن و اقتصاد اسلامی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
سرانجام استاد در روز یکشنبه، ۲۸ آذر ۱۳۹۵، در نودویک‌سالگی دار فانی را وداع گفت. پیکر وی فردای آن روز از محل مهدیه مشهد به سمت حرم امام رضا (ع) با حضور قشر‌های گوناگون مردم، استادان دانشگاه، روحانیان و تعدادی از مسئولان استانی و کشوری تشییع و در رواق دارالعباده به خاک سپرده شد.
متن پیام رهبر معظم انقلاب اسلامی به شرح زیر است:
بسم‌ا... الرحمن‌الرحیم
خبر درگذشت عالم فرزانه مرحوم آیةا... آقای حاج شیخ محمد واعظ زاده‌ی خراسانی رحمةا... علیه را با تأسف و تأثر دریافت کردم. این روحانی بزرگوار و پرکار و روشن‌بین از جمله‌ی مردان باهمّت و جامعی بود که علوم اسلامی همچون فقه و حدیث و رجال و تراجم را از برترین استاد این فنون یعنی مرحوم آیةا... العظمی بروجردی اعلی ا... مقامه فراگرفته و خود در عمر پربرکت خویش به تحقیقات بدیع در آن و نیز علوم قرآنی و تاریخ و کلام پرداخته بود. آثار قلمی و تحقیقی ایشان در برخی از این رشته‌ها در شمار افتخارات علمی حوزه‌های علمی شیعه است و مورد استفاده‌ی ماندگار دنیای اسلام خواهد بود انشاءا.... ضایعه‌ی رحلت این عالم جلیل را که در کهنسالی نیز از کار و تلاش علمی باز نماند به فرزندان گرامی و همه‌ی بازماندگان و مستفیدان از دانش و تجربه‌ی ایشان تسلیت عرض میکنم و رحمت و مغفرت الهی را برای ایشان مسألت مینمایم.
سیّد علی خامنه‌ای
۲۸ آذر ماه ۱۳۹۵
درباره حضرت آیت‌ا... محمد واعظ‌زاده | می‌نگنجد بحر اندر کوزه‌ای
گفتگو با دکتر مهدی محقق از دوستان قدیمی آیت‌ا... واعظ‌زاده خراسانی
گفتگو با حسن رحیم پور ازغدی درباره اندیشه‌های قرآنی مرحوم آیت‌ا... واعظ زاده خراسانی