حسین بیات | شهرآرانیوز؛ بیشتر جهانگردانی که دوره قاجار وارد مشهد شده اند ترکیب جمعیتی شهر را متنوع بیان می‌کنند؛ جمعیتی شکل گرفته از ایرانیان و مهاجران. باگذشت زمان همان طور که بر شمار ایرانیان مشهد افزوده می‌شود، بر تعداد مهاجران نیز افزوده شده است، به گونه‌ای که روزنامه خراسان در اولین شماره خود درباره تنوع جمعیتی مشهد نوشته است: «ارض اقدس نقطه اجتماع نفوس متنوعه داخل و خارج است، به طوری که متجاوز از دو ثلث سکنه این شهر از قفقاز و ترکستان و افغانستان و نقاط مختلف ایران تشکیل یافته است.»
این یعنی مسیحیان بخش شایان توجهی از جمعیت مشهد را تشکیل می‌داده اند. آن‌ها به واسطه حضور طولانی مدت در بافت جمعیتی مشهد، در بسیاری از مناسبت فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی این شهر نیز نقش آفرین بودند و این مناسبات با محوریت آن‌ها می‌چرخید. «مهاجرت ارمنیان و تأثیرگذاری آن‌ها در فرهنگ و اقتصاد مشهد» موضوع میزگردی است که به مناسبت شروع سال میلادی و با حضور علی مختاری و سمانه مختاری، دو پژوهشگر مشهدی که دراین باره مطالعات زیادی داشته اند، برگزار کرده ایم.
علی مختاری| اغلب این مسیحیان از اصفهان به اینجا مهاجرت کرده بودند و برخی نیز خانواده‌هایی بودند که در خلال جنگ‌های ایران و عثمانی به مشهد آرام و باثبات آن روزگار آمده بودند. نادرشاه نخست شماری از ارمنیان جلفای نو اصفهان را به خراسان کوچ داد و پس از آن، در جنگ با عثمانی خانواده‌هایی را از مناطق ارمنی نشین جلفای قدیم به مشهد منتقل کرد. گزارش‌های پراکنده‌ای درباره مشاغل این مهاجران در مشهد وجود دارد. برخی از این گزارش‌ها می‌گویند که آن‌ها به دستور مقامات حکومتی فقط می‌توانستند به مشاغل زرگری، جواهرسازی و بازرگانی اشتغال داشته باشند.
بااین حال این طور نبود که حکومت به آن‌ها بی توجه باشد؛ مثلا «جوناس هنوی»، بازرگان انگلیسی‌ای که در همین زمان وارد مشهد شده بود، در خاطراتش از ساخت یک کلیسا برای ارمنیان توسط نادرشاه می‌گوید. اما زندگی در این شهر برای بازرگانان ارمنی فرجامی خوش به همراه ندارد؛ شورش خراسان، در بازپسین سال‌های فرمانروایی نادر، به کشتار‌هایی انجامید که سر بسیاری از بازرگانان این دوره را بر باد داده و گروهی از بازرگانان ایرانی و ارمنی به دست سربازان نادر از یک یا دو چشم محروم می‌شوند.
سمانه مختاری| «عظیم زاده طهرانی» در پژوهشی که درباره ارمنیان مشهد انجام داده، نوشته است: «در مصاحبه با افراد مسیحی و مراجعه به سنگ قبر‌های مسیحیان مشهد مشخص شد برخی از شوشی، قره باغ، ارومیه و دیگر شهر‌های غربی و شرقی و تعدادی نیز از شرق ایران، یعنی قندهار و مولتان، به مشهد آمده اند.» به این گروه باید مهاجران اصفهان را نیز افزود. گروه دیگر بازرگانان و اتباع روسیه بودند که در دوره قاجار برخی از آن‌ها هنوز با قفقاز ارتباط داشتند و تحت حمایت کنسولگری روسیه در مشهد قرار گرفتند. همچنین باید سربازان و افسران ارمنی روسی را نیز به جمعیت ارمنیان مشهد اضافه کرد که در زمان جنگ جهانی دوم وارد این شهر شدند.
سمانه مختاری| از اولین سکونتگاه آن‌ها در مشهد اطلاع صحیحی در دست نیست. جهانگردان اروپایی در آغاز قرن بیستم وجود ارمنیان را در مشهد ثبت کرده اند، اما از محله ارمنی نشین در مشهد سخنی نگفته اند؛ البته این به آن معنا نیست که چنین محله‌ای نبوده است. بیشتر محققان معتقدند که ارمنیان مشهد رابطه‌ای مسالمت آمیز با هم وطنان مسلمان خود داشته اند و به این دلیل آزادانه در بین مردم زندگی می‌کرده اند. محل سکونت آن‌ها در این اسناد در محدوده ارگ و پشت باغ ملی بیان شده است.
علی مختاری| بیشتر ارمنیان مشهد در محله ارگ، کوچه‌های خیابان امام خمینی (ره) کنونی و نزدیک کلیسای ارمنیان زندگی می‌کردند. با توسعه شهر برخی در خیابان دکترا ساکن شدند و در ۱۳۷۹ ش. نیز یک خانواده ارمنی در بحر آباد ساکن بود.
علی مختاری| ارمنیان در ساختار جمعیتی و حتی حکومتی مشهد پذیرفته شده بودند. در دوره پهلوی بر جمعیت ارمنیان مشهد افزوده می‌شود؛ مثلا در ۱۳۱۳ ش. به ۳۶۰ تن می‌رسند. در سال‌های اولیه حکومت پهلوی اول، فعالیت اقلیتهای دینی در مشاغل دولتی محدودیت‌هایی داشت. با وجود این، ارمنیان بر خلاف دیگر اقلیتها در ادارات دولتی نیز اجازه کار داشتند. پس از شهریور ۱۳۲۰ ش. شماری از ارمنیان مشهد به تهران و برخی نیز به ارمنستان مهاجرت کردند و به این ترتیب، به مرور از جمعیت آن‌ها کاسته شد، به طوری که در ۲۹ مرداد ۱۳۳۹ ش. تنها ۵۷ خانواده ارمنی در مشهد ساکن بودند که حدود ۱۳۰ نفر از آن‌ها می‌توانستند در انتخابات شرکت کنند. در سرشماری ۱۳۴۵ ش. این جمعیت ۳۲۰ نفر بیان می‌شود.
سمانه مختاری| ارمنیان مشهد در چند زمینه شغلی شاخص بودند و مهم‌ترین نقش آن‌ها در زمینه بازرگانی، رانندگی و سینما بود. در کل، ارمنیان ایران به سبب وضعیت خاص خود، در برخی از رشته‌ها و حرفه‌ها فعالیت بیشتری داشتند. تاریخچه فعالیت اقتصادی ارمنیان نشان می‌دهد که آن‌ها به واقع در کار خود ماهر بوده اند و در برخی رشته ها، مانند بازرگانی، زرگری، اسلحه سازی، سینماداری، پزشکی و خیاطی بسیار حرفه‌ای عمل می‌کرده اند. این ویژگی‌های اقتصادی درباره ارمنیان مشهد نیز صادق است.
علی مختاری| ارمنیان مشهد از دو گروه ارمنیان ایرانی و ارمنیان تبعه روسیه تشکیل می‌شدند. بازرگانان ارمنی تابع روسیه که ابتدا در سرای سلطانی حجره گرفتند، بیشتر در زمینه صادرات پشم و پنبه فعالیت داشتند. آن‌ها پشم را از افغانستان و پنبه را از خراسان می‌خریدند و به روسیه صادر و در مقابل، از روسیه قند، شکر و مال التجاره ذرعی وارد می‌کردند. نقش بازرگانان ارمنی مشهد واسطه گری و تجارت پشم بود، زیرا ایالت خراسان واردکننده پشم از افغانستان بود. دنیای تجارت و سود حاصل از آن به تدریج ارمنیان و روس‌ها را به رقابت با یکدیگر کشاند. البته این رقابت در درازمدت به سبب پشتوانه دولتی و توان اقتصادی قوی روس‌ها در خراسان دوره قاجار به نفع روس‌ها پایان یافت.
سمانه مختاری| باوجوداینکه ارمنیان مشهد در زمینه مشاغل آزاد مشکل و محدودیتی نداشتند، بیشتر مشاغلی را انتخاب می‌کردند که با دنیای خارج از مشهد ارتباط داشت و مشاغل نو و جدید محسوب می‌شد. این طیف اولین مغازه داران سبک جدید در مشهد بودند. نخستین بار آن‌ها خوراکی‌های جدیدی مانند کالباس را به مشهد آوردند، یا نخستین کارخانه نخ ریسی و نخستین کارخانه پنبه پاک کنی را در خراسان احداث و راه اندازی کردند. خیاطی و بافندگی، شرکت برق، سینما، پیمانکاری ساختمانی و آسفالت، نجاری، آهنگری و مکانیکی و باطری سازی دیگر حوزه‌های کاری آن‌ها بود. ارمنیان مشهد مانند دیگر ارمنیان ایران بیشتر مشاغل سنتی خود را هم ادامه دادند، اما همان طور که گفته شد در مشاغل مختلفی حضور داشتند.
سمانه مختاری| بله، ارمنیان مشهد نقش و جایگاه مهمی در فعالیت‌های فرهنگی و هنری داشتند. مهم‌ترین عرصه فعالیت ارمنیان مشهد تئاتر و سینما بود و بعد از روس ها، اولین گروه جمعیتی‌ای بودند که به طور منسجم و منظم در این زمینه فعالیت کردند. هیئت تئاترال ارمنیان مشهد در ۱۳۱۴ ش. به وجود آمد. هم زمان با شکل گیری آن، باشگاه ارمنیان مشهد هم به وجود آمد که البته دارای مکانی خاص نبود. این باشگاه در قالب تئاتر و موسیقی به عموم شهروندان خدمات فرهنگی و هنری ارائه می‌کرد.
علی مختاری| مهم‌ترین عرصه فرهنگی ارمنیان مشهد که به تدریج به شغل آن‌ها تبدیل شد، سینما و سینماداری بود. روسی خان ارمنی در ۱۳۰۷-۱۳۰۸ ش در ساختمانی دوطبقه، در کوچه ارگ، سینما مایاک را تأسیس کرد که بعد از توسعه شد سینما فردوسی. روسی خان برادر همان کسی است که در تهران گراند سینما را ایجاد کرده بود. سینما‌های وطن، خورشید، ملی (هما)، دیده بان (ایران)، طوس، خیام، متروپل، کریستال، دیاموند و شهرفرنگ همه توسط ارمنیان دایر شد. علاوه بر صاحبان سینما کارکنان فنی آن نیز همگی ارمنی بودند. ارمنیان در سال‌های پایانی دوره پهلوی تقریبا یکه تاز عرصه سینما در مشهد محسوب می‌شدند و از ۱۱ سینمای مشهد، پیش از پیروزی انقلاب، ۹ سینما متعلق به ارمنیان بود.
سمانه مختاری| ضمن اینکه ارمنیان مشهد یک ستاره درخشان در تاریخ سینمای ایران داشتند که مایه فخر آن‌ها بود. آوانس اوهانیان (اوگانیانس)، اولین و مشهورترین شخصیت سینمایی ایران، در ۱۲۷۶ ش. در مشهد متولد شده بود. او نخستین فیلم نامه نویس، کارگردان، فیلم ساز و تدوینگر تاریخ سینمای ایران و نیز پایه گذار نخستین مدرسه آرتیستی سینما در ایران در ۱۳۰۹ ش. است.
علی مختاری| کاملا مسالمت آمیز. حضور مسیحیان پرشمار و با گرایش‌های فرقه‌ای گوناگون در مشهد موجب ساخت چندین کلیسا در این شهر شد. مهم‌ترین کلیسای مشهد متعلق به ارمنیان است. ارمنیان ابتدا یک مکان عبادی در محدوده گنبد سبز داشتند. بعد‌ها با همکاری خیران ارمنی کلیسایی نزدیک به محله ارمنیان در ارگ ساخته شد که اکنون در ضلع شرقی میدان ۱۰ دی، در خیابان امام خمینی (ره)، قرار دارد.
بر اساس اسناد استانداری وقت خراسان، کلیسای ارمنیان پس از افزایش شمار ارمنیان، در ۱۳۱۷ ش. ساخته شد. ارمنیان مشهد در نامه‌ای به پاکروان، استاندار وقت خراسان، چنین نوشته اند: «چون ارمنیان مشهد تابع خلیفه گری جلفای اصفهان هستند و هرساله یک روحانی از طرف هیئت روحانیان جلفا، به طور موقت، برای اجرای مراسم و آیین‌های دینی به مشهد مسافرت می‌کند، ولی به دلیل افزایش جمعیت ارمنیان مشهد که بیش از ۱۱۰ خانوار است و اجرای آیین‌های دینی، چون تولد، ازدواج و دفن نیازمند یک کشیش دائمی و تشکیل یک نمازخانه هستند، در خواست اجازه تشکیل یک نمازخانه نمودند.»
به دنبال این نامه و ارجاع آن به وزارت کشور، نخست وزیر وقت می‌نویسد: «تشکیل نمازخانه و اقامت کشیش مزبور در مشهد برای انجام آیین مذهبی مانعی ندارد.» آن‌ها همچنین با خرید قطعه زمینی جنب خندق شهر در سال ۱۳۳۳ ساخت کلیسای دیگری را شروع کردند که به نام مسروپ مقدس نام گذاری شد، اما مردم به آن کلیسای مریم مقدس می‌گویند.
سمانه مختاری| ارمنیان مشهد مدرسه مستقل داشتند. تاریخ دقیق آغاز فعالیت این مدرسه مشخص نیست، اما اسناد به جامانده نشان می‌دهد که مدرسه در برهه‌هایی از دوره پهلوی اول فعال بوده است. نام مدرسه ارمنیان در سالنامه معارف ۱۳۰۷-۱۳۰۸ ش. مدرسه ارامنه ذکر شده که ۶۳ دانش آموز و چهار کلاس داشته است.
از تفاوت‌های این مدرسه با دیگر مدارس تدریس زبان ارمنی و روسی در آن بود. این مدرسه در ۱۳۱۳ ش. با کاهش جمعیت دانش آموزی و اجرا شدن سیاست تمرکز مدارس در خراسان و داشتن نام فارسی به نام آرین فعالیتش را ادامه داد. ساختمان مدرسه آرین پس از کلیسای ارمنیان ساخته شد و در کنار کوچه و ضلع شمالی کلیسا، دارای هشت کلاس و تالار اجتماعاتی بزرگ بود. این مدرسه اکنون ساختمانی غیرقابل استفاده است.
علی مختاری| البته باید به دو نکته اشاره کنیم؛ یکی اینکه زبان مورداستفاده در مدارس ارمنیان یکی از مشکلات اقلیتها بود. کودکان ارمنی در مدارس ارمنیان به زبان مادری خود صحبت می‌کردند و زبان ارمنی در این مدارس آموزش داده می‌شد، اما وزارت معارف در سال ۱۳۱۵ ش. اخطار داد که پس از این در کنفرانس ها، خطابه‌ها و به طورکلی تکلم با زبان ارمنی ممنوع است و باید به زبان فارسی خطابه ایراد شود و هر مدرسه‌ای که از این دستور تخطی کند، تعطیل خواهد شد. این مسئله یکی از علل مخالفت ارمنیان با حکومت پهلوی اول شد.
دیگر اینکه همه ارمنیان فرزندان خود را به مدرسه ارمنیان نمی‌فرستادند و هیچ محدودیتی برای تحصیل آن‌ها در مدرسه‌های مسلمانان وجود نداشت یا مثلا در دوره دبیرستان دانش آموزان ارمنی آزاد بودند در کلاس درس دینی مسلمانان شرکت نکنند.
سمانه مختاری| ارمنیان در اوایل قرن بیستم با روس‌ها به طور مشترک یک آرامستان داشتند؛ به همین دلیل آرامستان روس‌ها را در خیابان فردوسی آرامستان ارمنیان نیز می‌نامیدند. ارمنیان مشهد آرامستان دیگری نیز در خارج از شهر داشتند که در غرب و خارج از حصار شهر، بیرون دروازه بالا خیابان (تقاطع بولوار‌های شهید کریمی و حر عاملی) واقع بود. به گواهی برخی از اهالی قدیمی محله عامل وسعت این آرامستان در گذشته بسیار بیشتر از اندازه کنونی آن بوده است.
اگرچه تاریخ شفاهی و سنگ قبر‌ها از قدمت فراوان این گورستان حاکی هستند، اما احتمالا پیشینه آن به حدود ۱۳۳۷ ق. / ۱۹۱۸ م. بازگردد. قدیمی‌ترین سنگ مزار موجود در آرامستان متعلق به کشیش پرسبیتری، «لوییس اسلستین» امریکایی، است که در ۱۹۱۸ م. در مشهد در گذشت و در این محل به خاک سپرده شد. بنا به گفته آگاهان، نخستین ارمنی‌ای که در این گورستان دفن شد خانم «کاترینا هاکوپیان»، همسر «هاروطونیان»، متولد شوشی بود که در ۱۳۲۲ ش. در این محل به خاک سپرده شد. آرامستان ارمنیان مشهد از اوایل انقلاب تقریبا غیرفعال است.
علی مختاری| ارمنیان از معدود اقلیتها و گروه‌های مهاجر در مشهد بودند که به صورت رسمی و سازمان یافته فعالیت سیاسی داشتند و از این لحاظ ممتاز بودند. البته این فعالیت آن‌ها در مقایسه با ارمنیان تهران و کل ایران ناچیز بود، اما در مقایسه با دیگر گروه‌های مهاجر مشهد فعال‌تر بودند. آن‌ها در دوره مشروطه حزب اتفاق و ترقی را داشتند که همکاری نزدیکی با حزب «داشناکسوتیون» داشت، اما به دنبال وقایع مشروطه خواهان در ۱۲۹۰ ش. / ۱۳۳۰ ق. به دلیل ضدیت دموکرات‌ها با آن‌ها و اذیت و آزار‌های سردار سعید که از فرقه دموکرات‌ها بود، فعالیت رسمی این حزب بسیار کم شد. همچنین در قیام آزادی خواهانه کلنل محمدتقی خان پسیان نقش داشتند و اوربلیانس ارمنی از طرف داران پسیان بود که پس از کشته شدن وی دستگیر شد.
پس از تغییر سلطنت از قاجار به پهلوی، ارمنیان مشهد سازمان جوانان ارمنیان مشهد را به وجود آوردند و در انتخابات دوره چهاردهم مجلس، به طور فعال وارد صحنه شدند و از نماینده مورد حمایت خود در مشهد پشتیبانی کردند. در اعلامیه خود در مهر ۱۳۲۲ ش. آورده بودند: «اگر می‌خواهید اطفال شما آزاد باشند، به ما بپیوندید». این جمله در واکنش به مشکلات به وجود آمده در دوره پهلوی اول بود که بر اساس آن ارمنیان از آموختن زبان مادری خود در مدارس محروم شده بودند. این کمیسیون با پشتیبانی از نماینده مورد تأیید خود به نام «قازار سیمونیان» توانست ۱۳۸ رأی اخذ شده در حوزه مشهد را برای وی ثبت کند. البته ارمنیان مشهد در سال‌های بعد به نمایندگان ارمنی حوزه تهران رأی می‌دادند و مهم‌ترین اقلیتی بودند که انتخابات مجزا برگزار می‌کردند.
سمانه مختاری| در دوره پهلوی دوم البته وضعیت برای ارمنیان مشهد بهتر شد. با اینکه شمار ارمنیان مشهد کاهش یافته بود، رابطه آن‌ها با هم وطنان مسلمانشان در مشهد خوب بود. پس از شهریور ۱۳۲۰ ش. ارتش سرخ در مشهد دست به فعالیت‌هایی زد و کوشید تا بین ارمنیان ایرانی مشهد و جمهوری ارمنستان رابطه برقرار کند. با برنامه‌های فرهنگی و تبلیغاتی سعی در جذب و انتقال ارمنیان مشهد داشتند و البته تا حدی نیز موفق شدند، اما در مقابل، از زمان پیروزی انقلاب بلشویکی برخی از بازرگانان ارمنی هم مانند هاروطونیان با سرمایه‌های فراوان خود وارد مشهد شدند و در زمینه‌های گوناگون سرمایه گذاری کردند.
علی مختاری| ارمنیان تبعه روسیه که در دوره قاجار برای تجارت به مشهد آمدند، با اینکه جزو ارمنیان مشهد محسوب نمی‌شدند، روابط و اشتراکات فرهنگی بسیاری با آن‌ها داشتند. ارمنیان مشهد هیچ گاه به تبعیت روسیه در نیامدند، اما گهگاه اختلاف‌های مسلمانان و ارمنیان در قفقاز و بادکوبه بر زندگی ارمنیان مشهد تأثیر می‌گذاشت و سبب نزدیکی این دو گروه از ارمنیان می‌شد.