نجمه موسوی‌زاده|شهرآرانیوز؛ حدود یک قرن پیش زمانی که مشهد فقط در دو محدوده بالاخیابان و پایین‌خیابان خلاصه می‌شد، با توجه به رشد جمعیت مسئولان شهری تصمیم گرفتند خیابان‌های جدیدی در ضلع‌های شمالی (خیابان طبرسی) و جنوبی (خیابان تهران) حرم مطهر ساخته شود. سال ۱۳۰۷ بنای ساخت این خیابان‌ها گذاشته شد.
شاید زمانی که مهندسان سنگ‌بنای ساخت این خیابان‌ها را می‌گذاشتند، تصور نمی‌کردند که روزی خیابان امام رضا (ع) به یکی از شریان‌های اصلی شهر تبدیل شود و در گذر تاریخ، حوادث و رویداد‌های زیادی را تجربه کند. این خیابان ۸۹ ساله حوادث تلخ و شیرین بسیاری مانند رژه‌های نظامی، راهپیمایی‌های مناسبتی، تشییع پیکر شهدا و حتی جمع‌شدن مردم در زمان تحویل سال نو را به خود دیده است و همچنان نیز می‌بیند. این خیابان تاریخی مشهد در طی این سال‌ها بار‌ها شاهد تغییر سبک‌های معماری، تغییر مشاغل، تعریض خیابان و ... بوده است.
هم‌زمان با بهمن ۱۴۰۰ و در آستانه سده جدید مروری بر تغییرات این خیابان داشتیم. برای تهیه این گزارش علاوه‌بر صحبت با قدیمی‌های این خیابان؛ با «احمد ماهوان» نویسنده کتاب تاریخ مشهدالرضا و مشهد پژوه، «بهزاد چوپانکاره» مشهدپژوه و «محمدنظرزاده» محقق تاریخ شفاهی مشهد گفتگو کردیم.
شاهکار معماری این خیابان را می‌توان در مهندسی ساخت آن دانست. این خیابان به گونه‌ای ساخته شده است که گلدسته‌های گنبد بارگاه رضوی با اینکه در طرفین گنبد ساخته نشده‌اند در طرفین گنبد قابل دیدن هستند.
ماهوان مهندسی ساخت خیابان امام رضا (ع) را یکی از نکات درخور توجه آن‌زمان می‌داند و می‌گوید: حدود یک قرن پیش زمانی که قرار شد این خیابان ساخته شود، پیش‌بینی می‌شد با توجه به اقلیم پربرف و باران آن‌زمان، در صورت بارش شدید باران و جاری شدن سیل، به‌دلیل شیب خیابان به سمت حرم مطهر رضوی، این سیلاب به سمت حرم برود.
مهندسان با این پیش‌بینی از فلکه آب تا حرم و همچنین در قطعه اول خیابان تهران، سربالایی نامحسوسی ایجاد کردند، سال ۱۳۲۹ سیلی در مشهد آمد که بسیاری از خانه‌ها را خراب کرد، اما به دلیل همین سربالایی آب فقط تا سمت فلکه حضرت آمد و به سمت فلکه آب برگشت و این‌گونه بود که ابنیه آستان قدس از خطر سیل محفوظ ماند موضوعی که عوام مردم می‌گفتند سیل به امام رضا (ع) سلام داد و رفت.
ماهوان، نویسنده کتاب تاریخ مشهدالرضا (ع)، درباره نام‌گذاری این خیابان نیز می‌گوید: با وجودی که از ابتدای شکل‌گیری خیابان امام رضا (ع) به دلیل اینکه مسیر منتهی به جاده تهران بود در میان مردم به نام خیابان تهران معروف بود، اما در سال ۱۳۵۶ شهرداری در اقدامی این خیابان را به نام امیر اسدا... علم وزیر دربار پهلوی تغییر داد، نام‌گذاری‌ای که پلاک‌های آن فقط یک سال بر روی خیابان باقی ماند و با پیروزی انقلاب جای خود را به خیابان امام رضا (ع) داد.
علاوه بر آن در نقشه سال ۱۳۳۳ نام خیابان تهران در نقشه مشهد ثبت شده و در سال ۱۳۴۷ نام خیابان فردوسی نوشته شده است.
مشهد جزو شهر‌هایی بوده است که معابری به نام بالاخیابان و پایین‌خیابان در آن ساخته شده است. با توجه به مرکزیت حرم مطهر رضوی، اگر فردی قصد رفتن از بالاخیابان به پایین‌خیابان را داشت در صورت داشتن دوچرخه، درشکه یا حیوان باید مسیر طولانی و پرپیچ و خم کوچه‌پس‌کوچه‌های نوغان، کوچه سیاه‌آب (سیابون)، چهارباغ، سرشور، حوض نو و عیدگاه را می‌پیمود تا به پایین‌خیابان می‌رسید. زیرا عبور موارد بیان شده از داخل صحن مطهر ممنوع بود. همچنین با ورود وسایل نقلیه و افزایش جمعیت، مدیران شهری و آستان قدس رضوی تصمیم گرفتند برای آسان‌ترشدن رفت و آمد در اطراف حرم رضوی، فلکه حضرت و خیابان‌های تهران و طبرسی را در سال ۱۳۰۷ در اطراف حرم بسازند.
مهندسان آن‌زمان خیابانی را در محدوده ضلع جنوبی حرم مطهر برای ساخت یکی از مدرن‌ترین خیابان‌های شهر انتخاب کردند. این خیابان که حالا به نام امام رضا (ع) است از صحن موزه (رواق امام خمینی (ره) کنونی) شروع و تا میدانی ادامه داشت که به نام میدان فردوسی شناخته می‌شد. هم‌زمان با کنگره هزاره فردوسی در شهر‌های مختلف خیابان‌ها، دبستان‌ها و دبیرستان‌هایی به نام فردوسی نام‌گذاری شدند که این معبر نیز نام فردوسی را به خود گرفت.
بعد از مدتی این میدان از سوی شهرداری به نام شاعر بزرگ خراسانی «ابومنصور محمد بن احمد توسی» مشهور به «دقیقی» اختصاص یافت. در سال ۱۳۲۰ بعد از اشغال ایران و حضور روس‌ها در مشهد، در فضای اطراف میدان چاه آب نیمه عمیقی حفر شد تا نیاز مردم به آب را تأمین کند، به همین دلیل نیز با وجود نام‌گذاری‌های متعدد (میدان فردوسی، میدان دقیقی و میدان بیت‌المقدس) هنوز هم در میان مردم این میدان به نام «فلکه آب» شهرت دارد.
خیابان امام رضا (ع) بعد از فلکه آب به سمت جنوب ادامه پیدا می‌کرد و به چهارراهی می‌رسید که در آنجا کلانتری حوزه حرم قرار داشت به همین دلیل به آن چهارراه کلانتر (چهارراه دانش کنونی) می‌گفتند. ماهوان می‌گوید که زمان قیام گوهرشاد تعدادی از مردم را دستگیر کردند و اول برای بازجویی به همین کلانتری آوردند. از این سخن می‌توان نتیجه گرفت چهارراه کلانتر در سال ۱۳۱۴ ساخته شده بود. هر چند این چهارراه با گذشت زمان و به‌دلیل وجود مدارس آموزشی نام دانش را بر خود گرفت.
محمود خزائی، خادم مسجد جفایی که خانه پدری‌اش در نزدیکی حرم قرار داشته است، می‌گوید زمانی که سن و سال چندانی نداشتم این خیابان به چهارراه کلانتر ختم می‌شد و بعد از آن فقط جاده و زمین‌های خاکی دیده می‌شد.
او از خودرو‌های مسافربری یاد می‌کند که اول فلکه آب به مقصد تهران و قوچان می‌ایستادند. به‌دلیل همین خودرو‌ها بود که مغازه‌های فروش لوازم یدکی، کاروان‌سرا‌ها و گاراژ‌های بزرگ در همین راسته خیابان و کوچه‌های اطرافش وجود داشتند.
حمید صدیقی یکی دیگر از کسبه این خیابان نیز به گاراژ‌های قدیمی اشاره می‌کند و می‌گوید: پدرم تعریف می‌کرد زمانی‌که جنگ جهانی دوم بود، یکی از این گاراژ‌ها کامیون‌ها را از متفقینی که در مشهد بودند، می‌خرید و در گاراژش تعمیر می‌کرد و می‌فروخت، هنوز هم تعداد کمی از این گاراژ‌های قدیمی باقی‌مانده است، یکی از آن‌ها در کوچه مسجد رانندگان است.
تا اوایل دهه ۱۳۲۰ بعد از چهارراه کلانتر خبری از آبادانی نبود. به گفته رحیم نوروزپور یکی از کسبه این خیابان «تا چشم کار می‌کرد زمین‌های خاکی بود، اولین کارخانه برق در آخر خیابان تهران که ساخته شد، کم کم مردم به این سمت شهر آمدند و خانه و مغازه‌ها شکل گرفت.». به خاطر همین کارخانه برق، میدانی که در نزدیکی کارخانه قرار داشت در زبان مردم به نام فلکه برق (میدان بسیج کنونی) معروف شد.
مهدی قربانی، پژوهشگر تاریخ مشهد، در این باره توضیح می‌دهد: هم‌زمان با شکل‌گیری خیابان امام رضا (ع) کم‌کم مردم در این بخش از شهر ساکن شدند و برای تردد آسان‌تر گاری‌ها و دوچرخه‌ها شهرداری موانعی می‌گذاشت که در گذر زمان شبیه میدان شد. این میدان که بعد از چهارراه کلانتر قرار داشت به دلیل اینکه به مزارع کشاورزی که گل‌ختمی کشت می‌کردند می‌رسید به نام میدان «گل ختمی» نام‌گذاری شد. آن‌زمان برق شهر مشهد توسط کارخانه‌های خصوصی تأمین می‌شد با ساخت کارخانه برق خسروی که متعلق به شهرداری بود، میدان گل‌ختمی به نام فلکه برق شناخته و معروف شد.
میدان ۱۵ خرداد که در میان مردم مشهد به «فلکه ضد» مشهور است، داستان‌های متفاوتی دارد. روزنامه خراسان در این‌باره نوشته است؛ «حدود سال ۱۳۱۵ خورشیدی، در این میدان یک ضدهوایی نصب شد تا به اصطلاح در حکم پدافند هوایی شهر و البته لشکر خراسان باشد. در آن زمان به این میدان، «فلکه ضدطیاره» می‌گفتند. به تدریج، واژه طیاره از انتهای این ترکیب افتاد و فقط کلمه «ضد» باقی ماند و شد: «فلکه ضد». هر چند بعد از شهریور ۱۳۲۰، ضدهوایی از میدان یادشده که در آن‌زمان خارج از شهر قرار داشت، برچیده شد؛ اما نام «ضد» در افواه عمومی ماند و ماندگار شد.»
مطابق گفته‌های ماهوان تاریخ‌پژوه مشهد تا ابتدای دهه ۳۰ آبادانی بعد از فلکه برق به چشم نمی‌خورد. هرچند این خیابان تا اراضی حاشیه جنوب شهر که در اختیار نیرو‌های نظامی بود، ادامه داشت. با ادامه خیابان تهران به سمت اراضی بیرون شهر که به میدان‌های تیر و لشکر می‌رسید، توپ‌ها و مسلسل‌های ضدهوایی در آن محل نصب شده بود و تا پایگاه لشکر و نیروی هوایی را پوشش می‌داد. به این میدان فلکه ضد هوایی یا ضد گفته شد و بین فلکه برق تا فلکه ضد نیز به نام خیابان ضد معروف شد.
شاید شما هم درباره تاریخچه المان میدان ضد که تخریب شد شنیده باشید. اهمیت موضوع در این است که آن المان در سال ۱۳۵۴ و هم‌زمان با عملیات کمربند سبز پیرامون حرم مطهر رضوی ساخته شده است. همچنین پاک‌سازی میدان ضد از حجره‌ها و مغازه‌ها در این سال اتفاق افتاده و بر اساس اسناد ثبت شده این میدان در آن‌زمان با نام «میدان اردیبهشت» معرفی شده بود، اما همچنان در بین مردم به میدان ضد شهرت داشت.
اما خاطرات سیدهاشم موسوی ساکن قدیمی این محله از میدان ضد شنیدنی است.
او می‌گوید: دهه ۴۰ تازه به اینجا آمده بودیم، خبری از میدان و ضدهوایی نبود. در انتهای خیابان امام رضا (ع) تپه‌هایی بود که گروهی از مردم تپه‌ها را سوراخ کرده و با حلب برای خودشان خانه ساخته بودند. ما بچه بودیم ۶ الی ۷ سال، دوچرخه‌هایمان را تا نزدیک جاده سنتو (بزرگراه سردار شهید حاج قاسم سلیمانی) می‌بردیم، به‌دلیل شیب خیابان بدون آنکه رکاب بزنیم دسته دوچرخه را می‌گرفتیم و تا چهارراه دانش با سرعت می‌آمدیم. دوباره برمی‌گشتیم و چندین بار در روز این بازی را تکرار می‌کردیم بدون آنکه خسته بشویم. یادم هست دهه ۵۰ بود که میدان شکل و شمایل درستی به خودش گرفت و آن المان بزرگ را در آن نصب کردند. یکی از تفریحات بچه‌ها در آن‌زمان این بود که بالای آن می‌رفتند و سر می‌خوردند. در واقع برای ما سرسره نصب شده بود. تا اینکه برای بازی بچه‌ها آمدند و اطرافش را شیشه کردند. کم‌کم آبادانی به آنجا آمد و خیابان‌کشی شد.
بعد از فلکه ضد به سمت جنوب خیابان که می‌روید، پایانه مسافربری امام رضا (ع) را در مقابل خود خواهید دید. پایانه‌ای که در گذشته به نام پایانه مشهد شناخته می‌شد و در سال ۱۳۶۹ با جانمایی مکان فعلی، از خیابان نخریسی به انتهای خیابان تهران منتقل شد. این پایانه به‌طور موقت در فضایی ۱۴ هکتاری فعالیت خود را آغاز کرد و با مطالعات تکمیلی توسط مشاور وارد فاز اجرایی شد و از سال ۷۶ کلید خورد. با تکمیل ساخت ساختمان‌های اداری و سالن‌های مختلف از سال ۸۷ پایانه مسافربری امام رضا (ع) با فضایی ۴۲ هکتاری به عنوان بزرگ‌ترین و مدرن‌ترین پایانه کشور توسط رئیس جمهور وقت به بهره‌بردای کامل رسید و در حال حاضر از طریق سه پایانه متمرکز و سه ایستگاه سوار به مسافران و زائران خدمت‌رسانی می‌کند.
با زیاد شدن وسایل نقلیه موتوری و راحت شدن امکان سفر علاوه بر اینکه جمعیت شهر مشهد زیاد شده بود هر ساله تعداد زائرانی که برای زیارت راهی این شهر می‌شدند نیز افزوده می‌شد. به طوری که گزارش کارشناسان آستان قدس نشان می‌دهد سال ۱۳۴۵ بیش از یک میلیون نفر و در سال ۱۳۵۰ حدود یک و نیم میلیون نفر از شهر‌های مختلف برای زیارت به شهر مشهد مشرف شده‌اند. همین موضوع باعث شد تا برای حل مشکل ترافیکی علاوه بر گسترش فلکه حضرت، عرض خیابان امام رضا (ع) هم افزایش پیدا کند. از ابتدای احداث، عرض خیابان تهران ۳۰ متر بود، اما در سال ۱۳۵۴ با شروع عملیات توسعه حرم مطهر به دستور ولیان، استاندار وقت، این خیابان دچار تغییراتی شد و عرض آن ۱۵ متر افزایش یافت و به ۴۵ متر رسید.
یکی از اقداماتی که در دهه ۵۰ مورد توجه قرار گرفت بازگشت به معماری سنتی و اصیل ایرانی بود در همین راستا معماران ملزم به رعایت قوانین خاصی شدند که تا آن روز کمتر به آن‌ها توجه شده بود. محمد امیری مغازه نقره‌فروشی دارد و بنای بالای مغازه او ترکیبی از آجرسفال با کاشی‌های لاجوردی و گنبدی شکل است؛ او توضیح می‌دهد: زمان پهلوی دوم با استفاده از این نوع نما می‌خواستند اصالت‌های ملی را نشان دهند از طرفی ساختمان‌ها فقط در دو طبقه ساخته می‌شد تا جلو دید گنبد گرفته نشود.
بهزاد چوپانکاره، مشهد پژوه، نیز با بیان اینکه از سال ۱۳۴۵ جداره‌سازی خیابان تهران انجام شد، توضیح می‌دهد: سال ۱۳۵۴ ولیان، استاندار و نایب التولیه وقت، دستور تخریب مغازه‌های اطراف حرم را برای اجرای طرح توسعه بارگاه رضوی داد. سپس ساختمان‌های یک یا دو طبقه با نمای آجر سفال و کاشی‌های لاجوردی شده ساخته می‌شود، این اقدام با هدف یکسان‌سازی شکل خیابان بود تا مهمان‌هایی که از شهر‌های دیگر و یا حتی گردشگر‌های خارجی که به مشهد می‌آیند با ورود به یکی از مدرن‌ترین خیابان‌های آن‌زمان نمایی متفاوت از شهر را ببینند.
چوپانکاره می‌افزاید: همچنین تأکید شده بود ساختمان‌ها باید دوطبقه و با پایه پلکانی ساخته شوند یعنی هر طبقه که افزوده می‌شود کمی عقب‌نشینی داشته باشد تا جلو دید بارگاه منور رضوی را نگیرد.
ماهوان، نویسنده کتاب تاریخ مشهدالرضا، نیز با تأیید این موضوع در این رابطه توضیح می‌دهد: مقرر شده بود تا این خیابان به شکل حرف V ساخته شود تا بارگاه رضوی کاملا در دید عموم باشد، اما متأسفانه با رشد ساخت و ساز در دهه‌های اخیر این خیابان الان به شکل حرف U است.