لیلةالقدر شب تعیین سرنوشت و اندازه گیری و تقدیر امور است. گفته شده است، چون مقدرات انسان‌ها و رویداد‌های سال آینده در این شب تعیین می‌شود، شب قدر شب حکم و قضا، شرافت و عظمت و شبی است که گران بهاترین کتاب آسمانی به واسطه فرشته ذی القدر بر رسول (ص) گران قدر و امت خیرالبشر نازل شد. شب قدر شبی است که بر اثر نزول فرشتگان بسیار و روح بر، ولی الهی و طواف بر گرد او، عرصه بر آن‌ها تنگ می‌شود. این شب را به دلیل همین تنگی حادث شده قدر نامیده اند.
شب قدر شبی باارزش است که انسان با اعمال نیک و پسندیده قدرت و تمکن پیدا می‌کند که سرنوشتش را دگرگون کند. در این شب انسان با توبه و توسل به ذات مقدس پروردگار و وسیله قراردادن ائمه هدی (ع)، به فیض الهی و رحمت ویژه اش نائل می‌شود.
در اینکه آیا شب قدر از آغاز آفرینش دنیا با اولین نبی، بوده یا بعد از نزول قرآن حادث شده است و آیا ادامه داشته یا با رحلت رسول خدا (ص) به پایان رسیده، آرا و نظر‌های مختلفی است. دراین باره به پاره‌ای روایات از کتاب «کافی» شریف، جلد اول و کتاب «الحجة» بسنده می‌کنم.
از امام باقر (ع) روایت شده است که خداوند شب قدر را در آغاز آفرینش دنیا و آن‌گاه که اولین نبی و اولین وصی را آفرید، پدید آورده و درحقیقت چنین اراده کرده است که در هر سال شبی باشد که در آن تقدیر امور تا سال آینده نازل شود. هرکس که این حقیقت را انکار کند، خداوند را درباره علمش انکار کرده است، زیرا پیامبران و فرستادگان و حدیث گفته شدگان قیام نمی‌کنند، مگر آنکه در چنین شبی به آن‌ها حجت داده شود.
به نقل از امام صادق (ع) از امام سجاد (ع) روایت شده است که فرمود: هنگامی که حضرت محمد (ص) از دنیا رفت، مخالفان گفتند: شب قدر با رفتن رسول خدا (ص) از میان رفت. این فتنه‌ای بود که گرفتارش شدند و با آن به عقب برگشتند، زیرا اگر می‌گفتند شب قدر از میان نرفته است، پس باید اقرار می‌کردند که برای خدا در شب قدر اراده و امری است و باید برای آن صاحبی باشد.
در «کافی» شریف، جلد ۴، صفحه ۱۵۷ آمده است: از امام صادق (ع) سؤال شد که چگونه شب قدر از هزار ماه برتر است؟ حضرت در پاسخ فرمود: عمل در آن شب بهتر از عمل درشب‌های هزار ماه است که شب قدر نباشد. در روایات، برای انجام برخی اعمال در شب قدر، اثر ویژه و مهمی بیان شده است و به عنوان نمونه، حدیث قدسی از رسول اکرم (ص) را بیان می‌کنم که در آن آمده است حضرت موسی (ع) شش سؤال از خداوند پرسید.
حدیث قدسی: رسول خدا (ص) فرمود: موسی (ع) در حین مناجات با خداوند گفت: پروردگارا، نزدیکی و منزلت تو را می‌خواهم. خداوند در پاسخ فرمود: نزدیکی به من برای کسی به دست می‌آید که شب قدر را بیدار بماند. حضرت موسی (ع) سؤال کرد: برخورداری از رحمت تو را می‌خواهم.
خداوند فرمود: رحمت من شامل حال کسی می‌شود که در شب قدر به بینوایان ترحم کند. موسی (ع) عرض کرد: پروردگارا، عبور آسان از پل صراط را می‌خواهم. خداوند فرمود: عبور از پل صراط برای کسی حاصل می‌شود که در شب قدر صدقه بدهد. موسی (ع) عرض کرد: خدایا، می‌خواهم از درختان و میوه‌های درختان بهشتی بهره‌مند شوم.
خداوند فرمود: برخورداری از نعمت‌های بهشتی برای کسی ممکن می‌شود که در شب قدر اهل تسبیح و ذکر خداوند عزوجل باشد. موسی (ع) عرض کرد: بارالهی، رهایی از آتش دوزخ می‌خواهم. خداوند در پاسخ فرمود: رهایی از آتش دوزخ برای کسی خواهد بود که در شب قدر استغفار و آمرزش طلب کند.
موسی (ع) عرض کرد: خدایا، رضای تو را آرزو می‌کنم. خداوند فرمود:ای موسی، رسیدن به مقام رضای من برای کسی است که در شب قدر دو رکعت نماز بگذارد.
در این حدیث قدسی به شش دستورالعمل و آثار آن برای درک فضیلت شب قدر اشاره شده است و هرکس این شش عمل را انجام دهد، ان شاءا... فضیلت شب قدر را درک خواهد کرد. (بحارالانوار، ج ۹۵، ص ۱۴۵)
خداوند حکیم است و تقدیر و مقدراتش که به وسیله فرشتگان و... انجام می‌شود، بر طبق شایستگی‌ها و لیاقت‌های افراد و به اندازه ایمان، تقوا، پاکی نیت و اعمال آن هاست. برخی کار‌هایی که از انسان صادر می‌شود، مانند آشامیدن، خوردن، رفتن و آمدن، به اراده خود او انجام می‌شود. برخی دیگر از کار‌ها از قبیل به دنیاآمدن، و ازدنیارفتن و... به اراده و خواست انسان نیست.
بنابر آنچه در تفسیر پرتویی از نور (ص ۱۶۷) آمده است و از آموزه‌های اسلامی به دست می‌آید، مقدرات الهی دو قسم است: قسم اول، اموری است که مصلحت دائمی دارد و قانونش نیز دائمی است. این قسم از مقدرات در لوح محفوظ ثبت است و فقط مقربان الهی به اذن خداوند می‌توانند بر آن آگاه شوند.
قسم دوم، اموری است که غیرحتمی است و مصالح آن تابع اعمال و رفتار مردم است؛ مانند توبه کردن انسان از گناه که مصلحت عفو را درپی دارد یا صدقه دادن که مصلحت دفع بلا را به همراه می‌آورد. این تغییرات براساس حکمت و تغییر شرایط یا پایان دوره آن امر است. اینک به برخی نمونه‌های قرآنی آن اشاره می‌شود:
۱. دعا کنید تا من برای شما مستجاب کنم. انسان با تضرع و دعا می‌تواند مصالحش را به دست بیاورد و سرنوشتش را تغییر دهد. (غافر: آیه ۶)، زیرا خداوند سرنوشت هیچ قومی را تغییر نمی‌دهد، مگر آنکه خودشان آن را تغییر دهند. (رعد: آیه ۱۱)
۲. اگر مردم به خدا ایمان بیاورند و تقوای الهی پیشه کنند، برکات را بر آن‌ها می‌گشاییم. (اعراف: آیه ۹۶)
۳. کسانی که توبه کنند و ایمان بیاورند و عمل نیکو انجام دهند، خداوند بدی‌های آن‌ها را به خوبی تبدیل می‌کند. (اسرا: آیه ۶)
بنابراین، سرنوشت انسان در گرو عمل خودش است. همان گونه که در سوره یونس، آیه ۲۸ و در حدیث امام صادق (ع) آمده است: پس از دعوت یونس و ایمان آوردن تعداد اندکی با نفرین حضرت یونس و بیرون رفتن او از میان آن‌ها و مشاهده کردن نزول عذاب، یکی از مؤمنان با دیدن این وضعیت بر بلندی قرار گرفت و با فریاد به مردم هشدار داد و مردم متأثر شدند و با راهنمایی او توبه کردند.
آری، انسان می‌تواند حتی در لبه پرتگاه خودش را حفظ کند و با ایمان و توبه واقعی، عذاب الهی را برطرف سازد و با دعا و نیایش، هم بلا را رفع کند و هم کامیاب شود. (تفسیر پرتویی از نور، ص ۱۹۷)
اگر دوستداران اهل بیت (ع) از ظرفیت بزرگ شب‌های قدر استفاده کنند، می‌توانند مدت باقی مانده تا زمان ظهور حضرت، ولی عصر (عج) را بردارند، همان طور که قوم موسی (ع) با دعا و تضرع دسته جمعی در چهل شبانه روز، توانستند ۱۷۰ سال باقی مانده را از شکنجه فرعون رهایی یابند و ظهور حضرت موسی (ع) را درک کنند.