وفایی نیا - صمدی جوان | شهرآرانیوز؛ تا چند دهه پیش، اگر فردی دارای معلولیت جسمی و حرکتی بود، ناچار می‌شد تا حد زیادی از زندگی اجتماعی کناره بگیرد، اما امروز، فناوری‌های جدید این امکان را به معلولان می‌دهند که بتوانند با وجود ناتوانی‌های جسمی و حرکتی، کار‌های روزمره خود را انجام دهند، کیفیت زندگی بهتری داشته باشند و مانند همه افراد جامعه از توانمندی‌های خود در مسیر‌های شغلی مختلف بهره ببرند. در کشور ما شرکت‌های دانش‌بنیان مختلفی در سال‌های گذشته توانسته‌اند با تولید محصولات فناورانه گوناگون برای معلولان، بخشی از مشکلات این قشر را کاهش دهند و امید داشتن زندگی بهتر را در دل آن‌ها روشن نگه دارند.
با وجود این، هنوز گام‌های فراوانی در این مسیر باقی‌مانده است و مجموعه‌های دانش‌پایه راه درازی برای رساندن زیرساخت‌ها و شرایط زندگی معلولان به وضعیت مطلوب در پیش دارند. در این مطلب موضوع نقش اکوسیستم دانش‌بنیان را در ارائه خدمات مختلف به معلولان مورد بررسی قرار داده و با جواد شکوری، مشاور معلولان شهردار مشهد، دکتر رضا لطفی، معاون پژوهشی دانشگاه فردوسی، و مصطفی مکارم، مدیر شتاب‌دهنده فردوسی، در‌این‌باره گفتگو کرده‌ایم.
مصطفی مکارم | مدیر شتاب‌دهنده فردوسی؛ تلاش مجموعه‌های استارت‌آپی و دانش‌پایه در زمینه تولید محصول یا خدمات برای معلولان، زیرمجموعه مفهومی به نام کارآفرینی اجتماعی قرار می‌گیرد که به گفته مدیر شتاب‌دهنده کسب و کار فردوسی، این مدل کارآفرینی نقش زیادی در حل چالش‌های قشر‌های آسیب‌پذیر و توان‌یاب مانند معلولان دارد: مقوله کارآفرینی اجتماعی در حوزه فعالیت‌های نوآورانه، از بحث‌های پیشرو در جهان به شمار می‌رود. به طور کلی، کارآفرینان اجتماعی به حوزه‌ها و موضوعاتی وارد می‌شوند که به صورت عادی شرکت‌های فناور و صنایع کمتر تمایل به وارد شدن به آن‌ها را دارند.
البته این مسئله به معنای ضعیف بودن چنین حوزه‌هایی از نظر اقتصادی و بازدهی مالی نیست و اتفاقا ورود شرکت‌های دانش‌بنیان به موضوعاتی مانند تولید محصولات و خدمات برای معلولان از جهت اثر اجتماعی باعث ایجاد برندسازی عاطفی آن‌ها در عموم مردم هم خواهند شد. همین موضوع باعث می‌شود که افراد تمایل پیدا کنند از محصولات چنین برند‌هایی بیشتر استفاده کنند. کشور ما از نظر فعالیت‌های خیرخواهانه بسیار پیشرو است، چون این مدل فعالیت‌ها هم از نگاه دینی و هم نگاه فرهنگی مردم ما جایگاه ویژه‌ای دارد، اما در زمینه اقدامات کارآفرینانه اجتماعی مثل فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه معلولان، جای رشد و توسعه بیشتری داریم.
در سال‌های گذشته استارت‌آپ‌ها و مجموعه‌های دانش‌بنیان کشورمان اقدامات درخور توجهی را در حوزه معلولان انجام داده‌اند که به گفته مکارم، نقش اثرگذاری در ایجاد زیست‌بوم نوآوری بر محور نیاز‌های معلولان در کشورمان داشته است: یکی از مراکزی که به طور ویژه در این حوزه فعالیت می‌کند مرکز نوآوری سلام است.
این مجموعه تلاش می‌کند با استفاده از زیرساخت‌های فناورانه، معلولان را توانمند و بتواند به آن‌ها در تولید ثروت و ایستادن روی پای خودشان کمک کند. از اقدامات خوب دیگری که در اکوسیستم استارت‌آپی و دانش‌بنیان مشهد در حوزه معلولان انجام شده است، می‌توان به ایجاد استارت‌آپ دفینو اشاره کرد که در حوزه تولید محتوا برای ناشنوایان فعالیت می‌کند. در کشور ما حدود یک میلیون و دویست هزار ناشنوا زندگی می‌کنند.
با وجود این، تقریبا هیچ محتوای آموزشی مناسب‌سازی‌شده‌ای برای آن‌ها وجود ندارد. مجموعه دفینو که از سوی دو برادر ناشنوا راه‌اندازی شده، تلاش کرده است چالش‌های این حوزه را برای ناشنوایان برطرف کند. این‌ها تنها دو مثال از مجموعه‌هایی هستند که در این حوزه وارد شده‌اند، در حالی که در گوشه و کنار کشور و هم‌چنین مشهد، در سال‌های گذشته شاهد شکل‌گیری کسب‌و‌کار‌های فناورانه خوبی برای حل نیاز‌های جامعه معلولان هستیم که این حرکت روزبه‌روز با توسعه فناوری‌ها، رشد و شتاب بیشتری پیدا می‌کند.
در سال‌های گذشته شرکت‌های دانش‌بنیان کشورمان اقدامات خوبی را به منظور طراحی و تولید محصولاتی داشته‌اند که بتواند به معلولان کمک کند تا با وجود محدودیت‌های حرکتی، مانند افراد عادی در جامعه به فعالیت و زندگی بپردازند. مکارم مثال‌هایی هم از شرکت‌های فناور این حوزه زد و گفت: این حوزه شامل ساخت ابزار‌های پوشیدنی می‌شود که مجموعه‌های بزرگی در کشور مانند فناپ روی آن سرمایه‌گذاری کرده‌اند و تا امروز شاهد تولید محصولاتی هم در این زمینه بوده‌ایم. به کمک این دستگاه‌ها، حتی معلولانی که به دلیل ضایعه‌های نخاعی دچار مشکلات حاد حرکتی هستند می‌توانند تا حد زیادی دوباره حرکت کنند.
در مشهد هم مجموعه‌ای دانش‌بنیان داریم که با تولید دستگاهی خاص، به افرادی که دچار آسیب‌های نخاعی هستند کمک می‌کند تا با سرعت خیلی بیشتری بتوانند دوباره توان حرکتی خود را به دست آورند. در مجموع هم در مشهد و هم در سراسر کشور مجموعه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان زیادی را می‌توان نام برد که مشغول کار در حوزه معلولان هستند تا بتوانند با خدمات یا محصولات خود، کمک کنند که این بخش از جامعه کیفیت زندگی بهتری داشته باشند و بتوانند در کنار بقیه افراد، در جامعه فعال باشند.
شاید بتوان گفت مهم‌ترین آورده‌ای که شرکت‌های دانش‌بنیان با ورود به حوزه معلولان ایجاد می‌کنند ایجاد امید برای زندگی در دل جامعه معلولان کشور است، موضوعی که با هیچ عدد و رقمی نمی‌توان ارزش آن را پرداخت.
با وجود این، به گفته مدیر شتاب‌دهنده فردوسی، متأسفانه شاهد هیچ حمایت خاصی از طرف دستگاه‌های مسئول برای ورود مجموعه‌های دانش پایه به حوزه معلولان نیستیم: مجموعه‌هایی مثل بهزیستی با توجه به بانک اطلاعاتی کاملی که از معلولان کشور دارند، به‌راحتی می‌توانند مجموعه‌های دانش‌بنیان فعال در حوزه معلولان را به جامعه هدفشان متصل کنند، اما تا امروز شاهد چنین همکاری‌ای نبوده‌ایم. در واقع، اینجا منظور از کمک به شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه معلولان، دادن پول به این شرکت‌ها نیست. خود این شرکت‌ها هم به طور معمول چنین توقعی ندارند.
اما همکاری‌هایی مثل معرفی آن‌ها و محصولاتشان به جامعه معلولان یا حتی همکاری با چنین شرکت‌هایی در بحث صادرات محصولاتشان به دیگر کشور‌های منطقه می‌تواند از اقدامات اساسی دولت در حمایت از این فضا باشد و به رشد و توسعه فعالیت دانش‌بنیان‌ها در حوزه معلولان کمک فراوانی بکند. در کشور ما تعداد توان‌یابان و معلولان کم نیست و با وجود همه اقداماتی که تا امروز باری بهبود زندگی این بخش ویژه از جامعه انجام شده است، هنوز باید کار‌های بیشتر و بهتری برای جامعه توان‌یابان انجام شود.
جواد شکوری | مشاور امور معلولان شهردار؛ استفاده از ظرفیت‌های شرکت‌های دانش‌بنیان و مجموعه‌های فناور حاضر در کارخانه نوآوری برای حل شبکه مسائل معلولان و بهبود زیرساخت‌های شهری برای آن‌ها اولین موضوعی بود که جواد شکوری، مشاور شهردار مشهد در حوزه معلولان، به آن پرداخت. او گفت: مدتی پیش جلسه‌ای با شرکت‌های مرتبط با معلولان و مجموعه‌های دانش‌بنیانی که توان تولید محصولاتی در حوزه توان‌یابان را داشتند برگزار کردیم.
در آن جلسه به طور خاص از این مجموعه‌ها درخواست کردیم که به سمت تولید وسایل آموزشی خاصی که معلولان به آن‌ها نیازمندند و به دلیل تحریم‌های ظالمانه علیه کشورمان امکان وارد کردنشان وجود ندارد، بروند و این نیاز را برای جامعه معلولان برطرف کنند. به عنوان مثال، یکی از شرکت‌های اتریشی تبلتی دارد که امکان استفاده از خط بریل در آن فراهم است، اما ما امکان وارد کردن این محصول را نداریم و مجموعه‌های فناور و دانش‌بنیان کشورمان می‌توانند نیاز‌های این‌چنینی را که جامعه توان‌یابان با آن روبه‌روست برطرف کنند.
شکوری با اشاره به فعالیت‌هایی که تا امروز برخی مجموعه‌های دانش‌پایه در حوزه معلولان انجام داده‌اند، این اقدام‌ها را کافی ندانست و گفت: هنوز بخش زیادی از شرکت‌های دانش‌بنیان کشورمان آگاهی کاملی درباره نیاز‌های معلولان ندارند و هنوز چندان که باید به طور جدی در این زمینه وارد نشده‌اند. این در حالی است که محصولات و خدماتی که برای این قشر تولید می‌شود، جدا از نیازی که در جامعه برای آن وجود دارد، از نظر اقتصادی هم برای این شرکت‌ها دارای آورده اقتصادی و بازاری مناسب است.
به طور کلی، در هر کدام از شاخه‌های معلولیتی که وارد شوید، دنیایی از محصولات و خدمات فناورانه وجود دارد که شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور ما می‌توانند با ساختن آن‌ها علاوه بر برطرف کردن نیاز قشر توان‌یاب، آورده‌های اقتصادی مناسبی را هم به دست آورند. اما برای رسیدن به این هدف باید اطلاع‌رسانی بیشتری درباره چالش‌های حوزه معلولان برای مجموعه‌های دانش‌پایه انجام شود تا بیش از قبل با نیاز‌های این فضا آشنا شوند.
کمک به ایجاد زیرساخت‌های شهری برای معلولان از دیگر مواردی است که به گفته مشاور معلولان شهردار مشهد، مجموعه‌های دانش‌بنیان می‌توانند به آن وارد شوند: در گذشته برنامه‌هایی برای تعبیه دستگاه‌های مخصوص فرستنده سیگنال یا صدا در ایستگاه‌های اتوبوس یا تقاطع‌ها تدوین شده بود تا به کمک آن‌ها معلولان نابینا بتوانند راحت‌تر در سطح شهر تردد و از وسایل حمل‌ونقل عمومی استفاده کنند، اما متأسفانه به دلیل تحریم‌ها، هنوز موفق به تهیه دستگاه‌های مورد نیاز نشده‌ایم.
این حوزه هم یکی از مواردی است که مجموعه‌های دانش‌بنیان می‌توانند با ورود به آن، مدیریت شهری را در بحث تجهیز شهر و آماده کردن زیرساخت‌های مناسب شهری برای معلولان، یاری کنند. مدیریت شهری مشهد آمادگی کامل دارد که با شرکت‌های دانش‌بنیان قدرتمند مشهدی و کشور که توان برطرف کردن چالش‌های جامعه معلولان مشهد را داشته باشند و بتوانند خدمات زیرساختی شهری را با محصولاتشان به این قشر ارائه دهند، همکاری و از آن‌ها حمایت کند.
دکتر رضا لطفی | معان پژوهشی دانشگاه فردوسی؛ بحث توجه شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور به حوزه معلولان و تلاش برای ساخت محصولاتی برای این قشر از جامعه، به گفته دکتر لطفی، در دنیا از اهمیت فراوانی برخوردار است: یکی از دلایل اهمیت این حوزه، تعداد بالای معلولان در دنیاست، اما مهم‌تر از آن برگرداندن یک فرد دارای معلولیت به زندگی عادی به کمک محصول یا خدمتی فناورانه، خدمتی بسیار بزرگ به کل جامعه به حساب می‌آید.
به همین علت، در سراسر دنیا پژوهش‌های فراوانی در این زمینه در حال انجام است و شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور به کمک دانشگاه‌ها و مراکز علمی معتبر هر روز به دنبال پیدا کردن روش‌های جدید در این زمینه هستند. در کشور ما هنوز جای کار زیادی در این زمینه وجود دارد و شرکت‌های دانش‌بنیان به آن اندازه که باید وارد حوزه معلولان نشده‌اند. شاید بتوان یکی از علت‌های این موضوع را سرمایه دانست.
بخش زیادی از فعالیت‌های دانش‌بنیان در کشور ما به سرمایه‌گذاری‌هایی که انجام می‌شود وابسته است، و در این حوزه، سرمایه‌گذار به‌طور معمول به میزان فایده اقتصادی و حجم بازار حوزه‌ای که قصد گذاشتن سرمایه‌اش را در آن دارد نگاه می‌کند. به همین علت، حجم کمتر بازار حوزه معلولان باعث می‌شود که سرمایه‌گذاران کمتری به آن وارد شوند و اهمیت واقعی این حوزه و نیاز اساسی که معلولان کشورمان به محصولات دانش‌بنیان برای حل مشکلات خود دارند، کمتر توسط سرمایه‌گذاران خصوصی مورد توجه قرار می‌گیرد.
معاون پژوهشی دانشگاه فردوسی با اشاره به اینکه در کشور‌های دیگر حمایت سرمایه‌گذاران بخش خصوصی در کنار پشتیبانی نهاد‌های دولتی، باعث می‌شود که مجموعه‌های دانش‌پایه بتوانند پژوهش‌ها و فعالیت‌های بیشتری در زمینه معلولان داشته باشند، افزود: به غیر از حمایت‌های دولتی، نکته مهم دیگر که باعث پیشرفت در این حوزه خواهد شد، حضور سرمایه‌گذاران واقعی خطرپذیر در اکوسیستم مجموعه‌های دانش‌بنیان است. این موضوع در سال‌های گذشته در کشورمان مطرح شده، اما هنوز به طور کامل این مفهوم بین سرمایه‌گذاران ما جا نیفتاده است و توقع دارند تنها در بازار‌هایی با ریسک بسیار پایین وارد شوند.
حقیقت این است که هنوز خیلی از نهاد‌ها در کشور ما چندان که باید به مجموعه‌های دانش‌بنیان اعتماد ندارند و خیلی از مدیران باور ندارند یک شرکت فناور داخلی می‌تواند چالش‌های اساسی را با توان و تخصص بومی خود به شکل مناسب حل کند. در این حوزه خاص، ممکن است مسئولان بهزیستی بودجه لازم برای کمک به خرید محصولات دانش‌بنیان حوزه معلولان را هم داشته باشند، اما هنوز آن اعتمادی که باید مدیران این مجموعه به تولیدات دانش‌بنیان داخلی داشته باشند، وجود ندارد و نگرانی‌هایی در این زمینه برای آن‌ها وجود دارد.
به همین دلیل، به نظر می‌رسد بخش زیادی از کم بودن حمایت‌ها از شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در حوزه معلولان، به نبود اعتماد کافی به توانمندی‌های آن‌ها برمی‌گردد و اگر در این بخش بتوانیم توانمندی‌های این مجموعه‌ها را به مدیران تصمیم‌گیر ثابت کیم، بخش زیادی از مسئله حل خواهد شد. البته این اعتماد به‌آرامی در حال شکل گرفتن است و نمونه‌های موفقی که از محصولات دانش‌بنیان بومی تا امروز داشته‌ایم، باعث شده است مدیران نگاه مثبت‌تری به توان متخصصان و فناوران داخلی پیدا کنند.
معاون پژوهشی دانشگاه فردوسی درباره برنامه‌ها و اقدامات آینده این دانشگاه در زمینه حمایت از پژوهش‌های مختلف و به طور خاص در زمینه حل چالش‌های معلولان نیز گفت: برنامه‌هایی جدی در این زمینه داریم که یکی از آن‌ها ترویج و آموزش کارآفرینی دانش‌بنیان به روش صحیح آن در بین دانشجویان و پژوهشگران است. متأسفانه در کشور ما حتی بسیاری از معلمان کارآفرینی هم خود کارآفرین نیستند و همین مسئله ضعف فراوانی را در حوزه‌های این‌چنینی ایجاد کرده است.
در کنار این موضوع، برنامه جدی دیگر ما هم شناسایی مسئله‌ها و چالش‌های مهم جامعه و ارائه آن‌ها به پژوهشگران دانشگاه برای پیدا کردن راه‌حل‌های علمی و کاربردی است. برای نمونه، با تعامل بیشتر با جامعه معلولان، مسائل و چالش‌های مهم آن‌ها را تدوین خواهیم کرد تا توان پژوهشی نخبگان دانشگاهی را در مسیر حل آن‌ها به کار بگیریم.