فرزانه عمادی | شهرآرانیوز؛ چندسالی است که اعتیاد دارد. نوزادش را تازه به‌دنیا آورده است و مبتلا به سندروم محرومیت است. درحالی‌که بی‌رمق از درد زایمان روی تخت دراز کشیده است، از نرسیدن مواد شکایت دارد. ملحفه‌ای را که کنار تختش است، مدام داخل دستانش جمع می‌کند و می‌فشارد. کلافه و بی‌قرار است و عرق از پیشانی‌اش سرازیر شده است. با اینکه نوزادش تازه متولد شده است، علاقه چندانی به دیدن او ندارد.
می‌گوید: «بدنم درد می‌کند. انگار استخوان‌هایم می‌خواهند از تنم جدا شوند». جویای احوال نوزادش می‌شود. می‌گویند به‌دلیل مشکلات تنفسی، داخل دستگاه قرار دارد. لحظه‌ای بعد خبر از دست دادن نوزادش، او را شوکه می‌کند؛ همچون نوزادان معتاد دیگری که وضعیت بهتری در انتظارشان نیست و دست‌آخر به سرنوشت این طفل معصوم دچار می‌شوند و به آسمان می‌روند.
نوزادانی که با درد خماری متولد می‌شوند، از همان روز‌های اول زندگی‌شان، سختی، مشقت و درد اعتیاد را با جان و دل حس می‌کنند. زندگی این نوزادان که در طول مدت جنین پابه‌پای مادر، شریک منقل مواد او بوده‌اند و اعتیاد با پوست، گوشت و خون آن‌ها پیوند خورده است، تراژدی تلخی است که حالا بعد از تولدشان هم با درد و خماری همراه است؛ قربانیان ناخواسته، بی‌اراده و بی‌تقصیری که والدین در چنگال اعتیاد گرفتارشان کرده‌اند و اغلب خیری از این دنیا نمی‌بینند.
در این میان، اما فریاد‌های ناشی از درد این نوزادان که در یک‌قدمی مرگ هستند، شنیده نمی‌شود و در میان هیاهوی جامعه ناپدید می‌شود؛ نوزادانی که بی‌صدا به‌دنیا می‌آیند و بی‌صدا هم از کنارمان کوچ می‌کنند.
بنا بر گزارش سازمان درمان و حمایت‌های اجتماعی ستاد مبارزه با موادمخدر، ۰/۶ درصد جمعیت زنان کشور، معادل ۱۵۶هزار نفر به‌طور مستمر موادمخدر مصرف می‌کنند که این میزان حدود ۵/۵ درصد از جمعیت معتادان کشور را تشکیل می‌دهد.
برپایه این گزارش، مطالعات کارشناسان این حوزه نشان می‌دهد که میزان تحصیلات تأثیر بسیاری بر اعتیاد زنان می‌گذارد. آمار‌ها نشان می‌دهد بسیاری از زنانی که به اعتیاد روی آورده‌اند، دارای تحصیلات اندک بوده‌اند و حدود نیمی از آن‌ها فقط تحصیلات ابتدایی داشته‌اند. سن اعتیاد دربین زنان نسبت‌به مردان، کمتر است، به‌طوری‌که زنان بین ۱۵ تا ۲۵سال، بیشترین قربانیان اعتیاد هستند. حدود ۷۰درصد از اعتیاد نیز در بین زنان ۲۶ تا ۳۵سال دیده می‌شود.
دکتر زینب طایفی، پزشک مشهدی متخصص اطفال، درباره وضعیت اسفبار این نوزادان می‌گوید: بسیاری از نوزادان معتاد در همان آغازین روز‌های زندگی، به کام مرگ فرو می‌روند. نوزادانی را هم که زنده می‌مانند، مسئولان بهزیستی و نهاد‌های خیریه، به بیمارستان منتقل می‌کنند و شانس زیادی برای زنده بودن پیدا می‌کنند. اگرچه تیم پزشکی برای نجات این نوزادان آسیب‌دیده مجدانه تلاش می‌کنند، این را که چه سرانجامی منتظر آن‌ها‌ست، کسی نمی‌داند.
این پزشک متخصص می‌افزاید: اگرچه آماری در این حوزه وجود ندارد، گاه برخی از این نوزادان آسیب‌دیده در کپرها، کنار سطل‌های زباله و گوشه خیابان‌ها پیدا می‌شوند؛ مهمانان معصومی که از همان روز اول، درگیر اعتیاد شدید به مواد افیونی هستند. البته مشکل است باور کنیم مادری که تا خرخره در اعتیاد غرق شده و سلامت خودش و جنینش را فراموش کرده است، بعد از تولد فرزندش به فکر درمان او باشد، بنابراین این نوزادان بدون آنکه گناهی داشته باشند، قربانی والدین خود می‌شوند.
دکتر طایفی درباره عوارض ناشی از اعتیاد در این نوزادان و کاهش درد در موقع تولد آن‌ها می‌گوید: تولد نوزادانی که از مادران معتاد به‌دنیا می‌آیند، قصه پیچیده‌ای است. ما سعی می‌کنیم میزان درد در نوزادان معتاد را کاهش دهیم، اما این درد به حدی است که این طفل‌های معصوم قادر به تحمل آن نیستند. آن‌ها در زمان تولد تا مدت‌ها بی‌قرارند. ما برای کاهش درد، نور اتاقی را که نوزاد در آن بستری است، کم می‌کنیم و دست و پای آن‌ها را ماساژ می‌دهیم یا با پیچیدن پارچه به دست و پایشان به‌اصطلاح آن‌ها را قنداق می‌کنیم تا نوزاد درد کمتری را حس کند، اما موضوع به اینجا ختم نمی‌شود.
بسیاری از نوزادان که دارای علائم شدیدتری هستند، تشنج می‌کنند که البته در نوزادان این عارضه بسیار شایع است. در این میان، گاهی مجبور می‌شویم از دارو‌های بسیار قوی استفاده کنیم تا نوزاد دچار تشنج نشود و در ادامه به‌تدریج میزان آن را کم یا زیاد می‌کنیم.
این متخصص اطفال ادامه می‌دهد: تجویز داروی مورفین خوراکی به این نوزادان نیز در کاهش درد موثر است. این دارو تا زمانی که نوزاد در بیمارستان است و تحت نظر پزشک قرار دارد، به میزان دقیق به نوزاد خورانده می‌شود تا روند درمان و ترک، کامل شود. اما بسیاری از نوزادان، چون از مادر‌های مصرف‌کننده تغذیه می‌کنند و موادمخدر در شیر مادر به فراوانی یافت می‌شود، با وجود تمام مراقبت‌های پزشکی، معتاد خواهند ماند.
دکتر طایفی می‌افزاید: این نوزادان به‌دلیل اینکه آرامش نسبی و نشئگی را در دوران جنین حس کرده‌اند، به‌محض متولد شدن درد‌هایشان چندین‌برابر می‌شود؛ به همین دلیل آن‌ها همانند بزرگ‌سالانی که مشغول ترک اعتیاد هستند و از درد به خود می‌پیچند، لحظه‌ای آرام‌وقرار ندارند.
پزشک مشهدی با اشاره به میزان مرگ‌ومیر در نوزادانی که با اعتیاد متولد می‌شوند، می‌گوید: تشنج شدید و بالا بودن ضربان قلب در این نوزادان، بسیار شایع است. همچنین تنگی‌نفس و تعریق زیاد در آن‌ها دیده می‌شود. نوزادان معتاد، چون اشتهایی به خوردن شیر مادر ندارند، دچار لرزش‌های شدید می‌شوند که دراصطلاح «رعشه» نام دارد و تا مدت‌های طولانی با نوزاد همراه خواهد بود.
گریه‌های غیرطبیعی، خواب زیاد، لرزش، تشنج، تحریک‌پذیری، تعریق و تب، دمای پایین بدن، خمیازه‌های زیاد، گرفتگی بینی، نفس‌های تند و اسهال و استفراغ جزو علائم دیگری است که همراه این نوزادان تا مدت‌ها باقی می‌ماند. همچنین شدت استفراغ در این نوزادان آسیب‌دیده به حدی بالاست که گاهی برای این اسهال و استفراغ، مجبوریم سرم تجویز کنیم.
دکتر طایفی بیان می‌کند: مشکل مهم و اساسی که در بخش درمان نوزادان معتاد با آن روبه‌رو هستیم، این است که والدین درباره وضعیت نوزاد معتاد اهمال‌کاری می‌کنند و نوزاد را آن‌قدر دیر به مراکز درمانی می‌رسانند که مجالی برای روند درمانش پیدا نمی‌شود یا اینکه در میانه راه جان می‌دهد. باید دقت کرد ازآنجاکه نوزاد معتاد با انبوهی از بیماری‌های جسمی و ذهنی همراه است، این امر فرایند درمان را در این گروه سنی بسیار سخت و طولانی و حائز اهمیت می‌کند. نوزادان معتاد معمولا آسیب زیادی برایشان ایجاد می‌شود. اغلب آن‌ها نارس به‌دنیا می‌آیند یا وزن و قدشان کمتر از حالت معمول است و به‌طورکلی احتمال ایجاد بیماری‌های مادرزادی زیادی همچون مشکلات قلبی و سرطان برای آن‌ها وجود دارد.
باید توجه کنیم نوزادانی که از مادران معتاد متولد می‌شوند، نسبت‌به دیگر نوزادان در آینده آسیب‌پذیرترند. این نوزادان در آینده دچار تاخیر تکاملی می‌شوند و از لحاظ نورولوژی مشکلاتی پیدا می‌کنند. اختلالات ذهنی، ناتوانی در برقراری ارتباط اجتماعی و ناتوانی در حل مسئله از دسته مشکلاتی است که این نوزادان در زندگی آینده خود با آن روبه‌رو هستند؛ مواردی مهم که جانشین معاون پیشگیری سازمان بهزیستی خراسان‌رضوی با اشاره به وضعیت مادران باردار و این نوزادان می‌گوید: بهزیستی تنها متولی مقابله با آسیب‌های اجتماعی درمورد این قشر آسیب‌دیده در جامعه نیست. در بیشتر جوامع، وابستگی به موادمخدر درمیان زنان، معضل سلامت عمومی محسوب می‌شود. این مشکل یک اختلال چندعاملی سلامت است که اغلب سیری مزمن، عودکننده و فروکش‌کننده دارد.
هادی قیصری می‌افزاید: در کشور ما اختلالات سوءمصرف مواد پس از سوانح، بیماری‌های قلبی‌عروقی و افسردگی در رده چهارم طبقه‌بندی بیماری‌ها قرار دارد. وابستگی به مواد، مرگ‌ومیر، انتقال اچ‌آی‌وی و هپاتیت سی و هزینه‌های مراقبت سلامت و همچنین هزینه‌های قضایی انتظامی و هزینه‌های ازهم‌گسیختگی خانواده و از دست رفتن توانایی مولد بودن را در میان زنان و مردان گسترش می‌دهد.
این استاد دانشگاه و روان‌شناس درباره وابستگی زنان و مادران باردار به موادمخدر می‌گوید: در طول سال‌های گذشته، شیوه زیستی، روانی و اجتماعی وابستگی به مواد به مشکلی چندوجهی تبدیل شده است که نیاز به تخصص در رشته‌های مختلف دارد. رویکردی چندرشته‌ای در علوم بهداشتی می‌تواند برای پیشگیری و درمان به‌کار گرفته شود. تلاش برای درمان و پیشگیری مصرف مواد از طریق اعمال مجازات‌های سختگیرانه نیز موفق نخواهد بود؛ زیرا این‌گونه رفتار‌های سختگیرانه، مصرف مواد را که روی مسیر‌های عصبی انگیزشی مغز تاثیر می‌گذارد، درنظر نمی‌گیرد.
قیصری درباره اعتیاد زنان بیان می‌کند: اعتیاد درمیان مادران باردار هم درمان‌شدنی است تا بتوانند در کنار نوزاد به‌سلامت زندگی کنند، اما درمان آن ساده نیست؛ زیرا اعتیاد ابعاد گوناگونی دارد و جنبه‌های مختلف زندگی فرد را مختل می‌کند. هدف از درمان این است که مادر باردار بتواند مصرف مواد را قطع کند و به سبک عاری از مواد برگشته، کارکرد خود را در خانواده و اجتماع از سر گیرد. بهترین نتایج درمانی زمانی به‌دست می‌آید که رویکردی چندرشته‌ای و جامع شامل مداخلات متنوع دارویی و روان‌شناختی برای پاسخ به نیاز‌های زنان و به‌ویژه مادران باردار به‌کار گرفته شود.
معاون درمان بهزیستی استان خراسان‌رضوی نیز درمورد تولد نوزادان از مادران معتاد می‌گوید: طبق آماری که بهزیستی ارائه می‌دهد، در شش ماه نخست امسال، تنها ۴۰ نوزاد متولدشده از مادر معتاد به بهزیستی معرفی شده‌اند و این درحالی است که در سال گذشته، این آمار ۹۸ نوزاد بوده است. البته این آمار نمی‌تواند دقیق باشد و میزان نوزادان متولدشده از مادران باردار را نشان دهد؛ زیرا بسیاری از بارداری‌ها و زایمان‌ها اعلام نمی‌شود.
شهره شاهرودی ادامه می‌دهد: در شیرخوارگاه‌ها نیز تنها نوزادانی پذیرش می‌شوند که به دستور مقام قضایی اجازه تحویل آن‌ها داده شده باشد. زمانی که نوزاد از یک مادر معتاد متولد می‌شود، بررسی می‌کنیم که مادر تا چه اندازه قابلیت مراقبت از فرزند خود را دارد و آیا خانواده ظرفیت کافی برای مراقبت و تامین امنیت روانی، جسمی و عاطفی نوزاد را دارد؟
درصورت بررسی چنانچه کارکردهای خانواده مثبت باشد و مادر و خانواده قادر باشند از نوزاد خود مراقبت کنند، پس از ارزیابی سازمان بهزیستی، نوزاد به مادر تحویل داده می‌شود. اگر اعتیاد مادر شدید نباشد و همچنین کارتن‌خواب نباشد، نوزاد می‌تواند درکنار مادر خود بماند و تحت حمایت بهزیستی قرار گیرد؛ البته این قانون شامل مادران کارتن‌خواب نمی‌شود.
شاهرودی می‌افزاید: در ارزیابی‌هایی که سازمان بهزیستی انجام می‌دهد، سلامت عاطفی و تربیتی طفل بررسی می‌شود و اگر مادر یا خانواده نوزاد قابلیت نگهداری طفل را داشته باشند، سازمان بهزیستی خدمات مداخله‌ای را برای شرایط پرآسیب خانواده ارائه می‌دهد تا نوزاد در شرایط بهتری رشد کند. اما اگر در بررسی‌ها، امنیت طفل را مخاطره‌آمیز ببینیم و این احتمال در مورد مادر یا خانواده وجود داشته باشد که برای کسب پول، قصد فروش نوزاد را دارند یا اینکه هدفمند دست به این کار زده باشند و همچنین اگر خانواده کارکردهای موثر امنیتی و تربیتی را متناسب با شرایط کودک مهیا نکند، طفل از مادر جدا شده، مراحل نگهداری نوزاد و روند قانونی نگهداری طی می‌شود.
در این میان حسین مرادیان، وکیل و کارشناس‌ارشد حقوق، نیز درباره وضعیت قانونی نوزادان متولدشده از مادران معتاد می‌گوید: متاسفانه قانون جامعی که کودکان را در برابر افزایش آسیب‌های اجتماعی حمایت کند، وجود ندارد و فقط برخی اقدامات پیشگیرانه می‌تواند از به‌دنیا آمدن این کودکان جلوگیری کند؛ زیرا قبل از تولد و زمانی که طفل به دنیا نیامده است، قانون خاصی وجود ندارد تا نوزاد را برابر مشکلات آینده ایمن کند، با این حال نمی‌توان هیچ زنی را مجبور کرد که حتی در شرایط اعتیاد، بچه‌دار نشود یا بچه خود را سقط کند.
مرادیان می‌افزاید: زنانی که درگیر اعتیاد می‌شوند، حتی در صورت بارداری همپای شوهران خود به مصرف مواد ادامه می‌دهند. بعد از تولد، هم نوزاد درگیر اعتیاد است و هم مادر. در بسیاری از مواقع والدین معتاد قادر نیستند از کودک خود نگهداری کنند و این نوزادان در آینده یا کودک کار خواهند بود یا والدین با مبالغ اندکی، آن‌ها را به فروش می‌گذارند.
این کارشناس‌ارشد حقوق درباره مجازات خریدوفروش نوزادان آسیب‌دیده می‌گوید: هرگونه خریدوفروش نوزاد، غیرقانونی است و جرم محسوب می‌شود و مرتکب به ۶ ماه تا یک سال حبس و پرداخت جزای نقدی محکوم می‌شود. اداره‌کل حقوقی قوه‌قضاییه در نظریه مشورتی‌اش درباره پدران و مادرانی که طفل خود را دراختیار دیگران قرار می‌دهند، بیان می‌کند: «این اقدام والدین مشمول ماده ۳ قانون حمایت از کودکان سال ۱۳۸۱ است و هرگونه خریدوفروش و بهره‌کشی از طفل، جرم محسوب می‌شود و ضمانت اجرای کیفری خواهد داشت.»
مرادیان بیان می‌کند: متاسفانه خلأ‌های قانونی در بسیاری از مواقع دست استفاده‌کنندگان و قاچاقچیان نوزاد را باز گذاشته است و عبارت‌های هدیه دادن یا اهدای نوزاد می‌تواند برای پدر و مادر معتادی که فرزندشان را به فروش می‌گذارند، راه فرار باشد. نیروی انتظامی واکنش شدیدی به این‌گونه جرائم نشان می‌دهد و ازآنجاکه هرگونه خریدوفروش و واگذاری جز از مجاری قانونی را جرم می‌داند، به محض مشاهده و دریافت خبر درباره آن از هیچ‌گونه تلاشی برای براندازی این نوع جرائم غیرانسانی فروگذار نخواهد کرد.
اگرچه آمار‌های دقیقی درباره موالید این دسته نوزادان آسیب‌دیده وجود ندارد، متاسفانه تولد این نوزادان آسیب‌دیده و آسیب‌پذیر حقیقتی انکارناپذیر است و باید برای جلوگیری از تولد یا مرگ‌ومیر آن‌ها تصمیم جدی گرفته شود؛ تصمیمی حمایتی که در آن مادر آسیب‌دیده مداوا و توانمند شود و برای نوزادش مادری کند؛ قانونی که از این زنان آسیب‌پذیر حمایت جدی کند و موجب رشد نوزادانشان در زیر چتر قانون باشد.
شاید امروز و شاید فردا بازهم در کوچه، خیابان یا بیمارستان، شاهد مرگ غم‌انگیز این نوزادان بی‌گناه باشیم، اما آنچه مهم است، نادیده گرفتن قانونی حمایتی است که برای جلوگیری از بروز چنین حوادث دلخراشی هرچه زودتر باید عملی شود. بی‌تردید شهرآرا برای تکمیل اطلاعات بیشتر درباره این حوزه از آسیب‌های اجتماعی به‌سراغ دیگر مسئولان خواهد رفت.