حمیده صفائی - یکی از محلات کوچک، ولی بااهمیت از نظر پایگاه اجتماعی‌اقتصادی در محدوده بافت قدیم شهر مشهد، محله ارگ بود. محور خیابان ارگ (امام خمینی فعلی) در سال‌های ۹- ۱۳۰۷ شمسی طوری احداث شد که از ارگ شهر شروع شد تا پس از تقاطع با بالاخیابان (خیابان شیرازی فعلی) به خواجه‌ربیع برسد. این محور در تقاطع بالاخیابان زمینه‌ساز احداث میدانی شد که بعد‌ها به‌عنوان مرکز شهر سعی در تعادل‌بخشیدن به بافت پیرامون حرم داشت. ایجاد و استقرار بنا‌ها و فضاهایی، چون «بانک ملی»، «اداره دارایی»، «هلال احمر»، «شهرداری»، «ستاد ارتش»، «پست و تلگراف»، «ثبت»، «چهارطبقه»، «باغ ملی» و «میدان ارگ» (باغ ارگ) این محور را به یکی از محور‌های حیاتی و کارای شهر در قالب دو عملکرد اداری و تفریحی تبدیل کرد. به‌طوری‌که این خیابان در روز محل کار‌های دیوانی و دولتی و عصر به بعد مکانی برای تفریح و سرگرمی مردم بود. در بازدید گروهی از کارمندان معاونت برنامه‌ریزی شهرداری از این خیابان که در قالب طرح آموزشی «مشهدشناسی» فرهنگ‌سرای بهشت برگزار شد؛ رضا سلیمان نوری، خراسان پژوه، به معرفی آثار تاریخی آن پرداخت.
رضا سلیمان‌نوری درباره قدمت این خیابان گفت: نقشه اولیه خیابان ارگ در دوره پهلوی اول حدود سال ۱۳۰۶ طراحی و کار ساخت آن از سال ۱۳۰۷ آغاز شد. اولین خیابان‌های مشهد خیابان‌های بالاخیابان و پایین‌خیابان در دوره صفوی ایجاد شده و پس از آن هم خیابان امام رضا و خیابان طبرسی قبل از احداث خیابان ارگ در اوایل دوره پهلوی اول ایجاد شدند. وی با اشاره به اینکه ابتدا و انتهای این خیابان قبل از احداث شکل گرفته بود، یادآور شد: در ابتدا کوچه فرعی از میدان پهلوی که همان میدان شهدای کنونی است به سمت ارگ حکومتی که مکان بانک ملی مرکزی کنونی است، وجود داشت که قسمتی از آن مسکونی و بقیه راه مال‌رو بود. همچنین از ارگ جلوتر که می‌رفتید این مسیر به‌سمت میدان ده دی فعلی ادامه داشت و از آنجا از کوچه فرعی دیگر کوچه فرخی به استانداری می‌رسید. در دوره کلنل پسیان حدود سال ۱۲۹۸ ساختمان استانداری فعلی به‌عنوان ساختمان والی خراسان ایجاد شد. بنای قدیمی استانداری هم تا سال ۱۳۶۵ در محل حوض استانداری فعلی باقی بود که در این سال تخریب شد تا ساختمان جدید استانداری ساخته شود.
یکی از ۶ دروازه شهر مشهددر گذشته مشهد ۶ دروازه بالاخیابان، پایین‌خیابان، نوغان، سراب، عیدگاه و دروازه ارگ را داشت. دروازه ارگ واقع در میدان ده دی یکی از این دروازه‌ها بود. سلیمان نوری با اشاره به این موضوع ادامه داد: به طور معمول همیشه شهر‌ها حول محور ارگ حکومتی ایجاد می‌شدند، اما مشهد ارگ مهم‌تری داشت و شهر حول آن یعنی حرم مطهر رضوی شکل گرفته بود، به همین دلیل ارگ حکومتی در حاشیه شهر قرار داشت. این روزنامه‌نگار با اشاره به اینکه نام‌های اولیه این خیابان «رضاشاه» و «پهلوی» بوده و پس از انقلاب اسلامی هم به نام «امام خمینی» نام‌گذاری شد، افزود: این خیابان در ذهن مردم بیشتر به نام خیابان «ارگ» شناخته می‌شود. محله ارگ نامش را از هم‌جواری با مقرّ حکومتی شهر یا همان ارگ به دست آورد و به همین سبب هنوز هم مردم با همین نام آن را می‌شناسند. خیابان ارگ مشهد یک ویژگی خاص دارد که هیچ خیابانی در کشور این ویژگی را ندارد. سلیمان نوری با تأکید بر این موضوع بیان کرد: این خیابان نسبت به مساحتش بیشترین تعداد آثار ثبت ملی را نسبت به دیگر خیابان‌های کشور دارد.
خیابان چهارباغ اصفهان و سپه قزوین و خیابان ولیعصر تهران هم آثار ثبتی زیادی دارند، اما این خیابان براساس متراژش که حدود ۲ هزار متر است آثار بسیاری دارد. هرچند خیابان، ولی عصر تقریبا همین تعداد آثار ثبتی را دارد، اما سه برابر خیابان ارگ طول دارد و برخی از آثار هم در حاشیه خیابان نیستند. وی افزود: خیابان ارگ تنها خیابانی است که ۴ مدل مختلف ثبتی «اثر ثبت ملی شده»، «اثر تاریخی واجد ثبت، اما ثبت نشده»، «اثر از ثبت ملی خارج شده»، «اثر ثبت ملی تخریب شده» را در خودش جا داده است و البته این خیابان گزینه پنجمی هم دارد که هیچ خیابانی آن را ندارد و آن «اثر تاریخی شناخته شده، اما ثبت نشده و مدفون» است.
رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان درباره دو اثر تاریخی کشف شده که در زیرزمین این خیابان قرار دارند هم اظهار داشت: یکی از این آثار روبه‌روی هلال احمر تونلی به طول ۲۵۰ متر، عرض ۶ متر و ارتفاع ۳ متر است. پیش‌بینی می‌شود این تونل تا استانداری یا خارج از شهر امتداد داشته باشد. در دیواره‌های آن تعدادی سنگ قبر از دوران صفوی کشف شده و آثار آن نشان می‌دهد این تونل مربوط به اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی است.
اثر دوم مدفون شده دیگر این خیابان حمام و آب‌انبار دوره قاجاری است که جلوی پاساژ محدثی در زیرزمین مدفون شده است. قرار بود یکی از واحد‌های پاساژ خریداری شود و راهی برای ورود به آن ایجاد شود، اما توافق لازم بین میراث فرهنگی و مالک پاساز محقق نشد و این اثر هم در زیر زمین مدفون شد. از دیگر ویژگی‌های خیابان ارگ می‌توان به ثبتی‌بودن دو بنای ابتدا و انتهای آن اشاره کرد. سلیمان نوری با بیان این موضوع توضیح داد: در ابتدای این خیابان ساختمان قدیم شهرداری قرار دارد که ساختمانی آلمانی‌ساز و ثبت ملی شده است. انتهای آن هم میدان ده دی قرار دارد که به عنوان مکان رویداد واقعه ده‌دی مشهد ثبت شده است.
کلیسای مریم مقدساین عضو انجمن توسعه گردشگری چهارباغ با اشاره به نمای کلیسای ارامنه مشهد یا کلیسای مریم مقدس در میدان ده دی هم گفت: پایه‌های اولیه کلیسای ارامنه مشهد یا کلیسای مریم مقدس، در سال ۱۳۲۸ به‌عنوان نمازخانه بنا نهاده شد و بعد از ۱۰ سال این ساختمان به شکل کلیسا درآمد و در سال ۱۳۸۴ ثبت شد.
خانه ملکوی ادامه داد: خانه مرحوم حاج حسین ملک (۱۲۴۵ ـ ۱۳۵۱ ه. ش) واقف بزرگ شهر مشهد، دیگر بنای ثبتی خیابان ارگ است که بیننده را به دوران‌های قدیم می‌برد. از این خانه که در حال‌حاضر می‌توان آن را شاخص‌ترین بنای تاریخی خیابان ارگ برشمرد، به عنوان محل برگزاری برخی کلاس‌های هنری از سوی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی بهره‌برداری می‌شود. معماری این بنا متعلق به اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی است که اکنون زیر سایه برج‌های آهنین اطرافش نفس می‌کشد. بنای اولیه خانه ملک در دوره قاجار سال ۱۲۹۵ بنا شد که از آن زمان تغییرات زیادی داشته و همین موضوع سبب شده است تا آن را به‌عنوان بنای پهلوی اول بشناسند.
باغ ملیرئیس هیئت مدیره انجمن گردشگری چهارباغ در ادامه به تنها فضای سبز خیابان ارگ اشاره کرد و گفت: باغ ملی یا نخستین پارک شهر مشهد از موقوفات حاج حسین ملک در خیابان ارگ است. مرحوم ملک دو یادگار برای مردم مشهد با نام «باغ ملی» و «وکیل‌آباد» گذاشته است. باغ ملی، مِلک پدری‌اش بوده که در سال ۱۳۴۴ شهردار وقت از ملک می‌خواهد آن را در اختیار مردم بگذارد. وکیل‌آباد را هم حاج حسین ملک از پسر آخوند خراسانی «حسن کفایی وکیل» می‌خرد و وقف مردم مشهد می‌کند. نام وکیل‌آباد هم بر گرفته از نام مالک اولیه‌اش است. ناگفته نماند که ملک‌آباد ربطی به حاج حسین ملک ندارد. حاج حسین ملک، ملک‌التجار بود. در کنار آن استان هم برای خودش تجاری داشت که حاج تقی ملک‌التجار خراسانی و برادرش از تاجران خراسان بودند و باغ ملک‌آباد متعلق به آن‌ها بود.
وی در پاسخ به سؤال شرکت‌کنندگان در این برنامه که گودبودن بخشی از خانه ملک باعث تعجبشان شده بود، توضیح داد: تک تک خانه‌های قدیمی مشهد در گودال هستند، زیرا در آن زمان برای ساخت خانه از خشت خام استفاده می‌کردند که از خاک همان خانه بوده است. کوره‌های آجرپزی از سال‌های ۱۳۱۵ و ۱۶ احداث شده است و آن‌زمان با همان خشت‌های خام خانه‌ها را درست می‌کردند. سلیمان نوری در این بازدید توقفی هم در مقابل ساختمان دارایی داشت و درباره این ساختمان قدیمی و زندان قدیم مشهد که در کنار آن قرار داشت توضیح داد: ساختمان اداره دارایی مشهد نیز به دوره پهلوی اول برمی‌گردد و روبه‌روی خانه ملک نبش خیابان پاسداران قرار دارد.
سینما‌های مشهدرئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ درباره سینما‌های مشهد نیز بیان کرد: خیابان ارگ مشهد خیابان سینما‌های مشهد هم نامیده می‌شود. این خیابان نسبت به محلات قبل از ۱۳۰۰ یک خیابان جدید، اعیان‌نشین و همچنین دولتی محسوب می‌شد که سینما‌های مشهد تا سال۱۳۳۴ خورشیدی در همین خیابان قرار داشت و برخی از این سینما‌ها تا دهه۶۰ به کار خودشان ادامه دادند. وی افزود: سینما‌های قدیمی مشهد در خیابان ارگ بین سه‌راه ارگ تا میدان ده دی دور از حرم مطهر قرار داشتند. فردوسی، دیده‌بان (ایران)، ملی (هما)، سینما جهان (متروپل)، کریستال، شهرزاد، باغ ملی، رادیوسیتی (سانترال)، آسیا، سعدی و مولن‌روژ از سینما‌های این خیابان بودند.
قدیمی‌ترین ساختمان خیابان ارگ
این خراسان‌پژوه با اشاره به قدیمی‌ترین ساختمان خیابان ارگ توضیح داد: قدیمی‌ترین بنای این خیابان کنسولگری پاکستان است که تاکنون ثبت نشده است. این ساختمان در سال ۱۲۸۶ بنا شده است که بیش از ۱۱۰ سال عمر دارد و کنسولگری بریتانیای کبیر در شرق ایران بوده که بعد از جدایی هند و پاکستان به هندی‌ها رسید. یک سال بعد از انقلاب طی شکایت پاکستان در سطح بین‌الملل ساختمان به پاکستان تعلق گرفت و اکنون کنسولگری پاکستان است. داخل کنسولگری تنها قبر خیابان ارگ قرار دارد. همسر سومین سرکنسول بریتانیا در شرق ایران، در همین مکان به خاک سپرده شده است.
هتل پارستنها پرونده‌ای که به‌عنوان هتل تاریخی در کشور ثبت شده است هتل پارس مشهد است. سلیمان نوری با بیان این مطلب گفت: ساخت این هتل در سال ۱۳۱۱ آغاز شد. در سال ۱۳۱۳ در هزاره فردوسی تمام مستشرقانی که به مشهد آمدند در این هتل ساکن شدند. سال ۱۳۲۰ زمانی که قوای شوروی مشهد را تصرف کردند افسران اسیر ایرانی را در این هتل نگهداری کردند.
ایستگاه رادیویی
محل اول لشکر شرق در خیابان ارگ است که درست روبه‌روی ارگ مشهد واقع شده بود. این ساختمان امروز با نام میهمان‌سرای جوادالائمه (ع) نامیده می‌شود. سلیمان نوری با بیان این مطلب گفت: بیشتر مشهدی‌ها تصور می‌کنند اولین ایستگاه رادیویی مشهد در چهارراه بیسیم بوده است، اما اولین ایستگاه رادیویی در لشکر راه‌اندازی شد که پنجشنبه‌های هر هفته به مدت ۲ ساعت برنامه داشت.
پشت هتل تاریخی پارس مکان اولیه روزنامه آفتاب شرق بود که دومین ایستگاه رادیویی خراسان در آنجا راه‌اندازی شد و سومین دفتر رادیویی خراسان در چهارراه بیسیم برپا شد. وی افزود: کتاب‌فروشی کنونی آستان قدس در این خیابان هم اولین سوپرمارکت مشهد بوده است و «منسوجات یکتا» تنها مغازه این خیابان است که نمای اولیه‌اش حفظ شده و فضای داخلی آن تکان نخورده است. همچنین قدیمی‌ترین مغازه باقی‌مانده در جنت اغذیه باغستانی و عکاسی مریخ هستند.
چهارطبقهاین خراسان‌پژوه از ساختمان چهارطبقه در بولوار مدرس هم یاد کرد و گفت: در سال۱۳۰۵ در خیابان ارگ روبه‌روی خیابان خسروی، ساختمان بلندی در چهارطبقه ساخته شد و به همین دلیل نام چهار طبقه بر خود گرفت.
شهرت این نما به حدی بود که هنوز هم پس از سال‌ها که از تخریب آن و بازگشایی خیابان مدرس می‌گذرد، این نام همچنان در بین مردم مشهد رواج دارد. این ساختمان در اختیار اداره فرهنگ بود که در دوره پهلوی دوم این ساختمان زیبا تخریب و خیابان دروازه طلایی یا بولوار مدرس ایجاد شد و سه‌راه منتهی به خسروی به چهارراه تبدیل شد.
رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ در ادامه این برنامه که به صورت کلاس فرهنگ‌سرای بهشت برگزار شد، از سال ۱۳۱۴ به عنوان زمان بزرگ‌ترین پوست‌اندازی مشهد در هزاره فردوسی یاد کرد و گفت: احداث خیابان امام رضا، خیابان طبرسی، خیابان ارگ، بیمارستان امام رضا، خیابان کوهسنگی (اسدی قدیم)، احیای بوستان کوهسنگی، تغییر بافت اطراف حرم دیوار و دور حرم در دوران اسدی انجام شده است. در آن‌زمان می‌خواستند مستشارانی که به مشهد می‌آیند آن را شهری نیمه‌اروپایی ببینند. بعد از تهران مشهد دومین شهری بود که مدرن شد و دیگر شهر‌های ایران در دوره پهلوی دوم کامل شدند. شاید بتوان گفت یک دلیل آن هزاره فردوسی بوده است، اما دلیل دیگر آن زیادبودن خراسانی‌ها در دستگاه پهلوی اول بود.
قدمتی که ثبت نشده
سلیمان نوری افزود: هنوز هم بسیاری از ما گذشته این شهر را نمی‌شناسیم و بدون شناخت از هویت گذشته‌مان می‌خواهیم برای آینده برنامه‌ریزی کنیم. سلیمان نوری از قدمت ۸۰۰ هزارسال توس سخن گفت و ادامه داد: قدیمی‌ترین اثر تاریخی ایران در محدوده موسوم به شهرتاریخی خاور در حاشیه رود کشف شده که سرنیزه دست‌سازی با قدمت ۸۰۰ هزارساله است. وی درباره گذشته شهر این چنین توضیح داد: شهر مشهد در دو دوره شاهرخ میرزا و دوره نادری پایتخت ایران شد که در هر دو دوره ارگ آن در کوچه چهارباغ قرار داشته است. خیابان ارگی که از آن سخن می‌گوییم در دوره کریم خان شکل گرفته است. در این دوره ازبک‌ها به مشهد حمله کردند و وقتی دیدند نمی‌توانند حرم را تصرف کنند ارگ حکومتی را در حاشیه شهر احداث کردند. این ارگ حکومتی در دوره قاجار به‌ویژه دوران ناصرالدین شاه رشد کرد، اما بعد از آن به حال خود رها و به مرور زمان تخریب شد و میدان خرابه‌ای از آن باقی ماند. سلیمان نوری با اشاره به نام میدان اعدام در خیابان پنجراه مشهد یادآور شد: برخلاف تمام تصورات اولین میدان اعدام مشهد همین میدان ارگ بوده است. در این میدان ۱۸ نفر شورشی‌و راهزن در حدود سال ۱۳۱۱ اعدام شدند که بالاترین تعداد اعدام هم‌زمان افراد از ۱۳۰۰ به این سمت بوده است.
مراحلی که مشهد را شکل دادوی با مروری به تاریخ مشهد از برنامه‌هایی که موجب تغییر آن شد سخن گفت و توضیح داد: از دوره صفویه ایجاد برج و بارو و تبدیل به قلعه شهر توسط شاه طهماسب دوم شکل گرفت. هم‌زمان با احداث خیابان (بالاخیابان و پایین‌خیابان) در مشهد ثمره آن دوره است. باید گفت این خیابان دومین خیابان کشور بعد از خیابان «سپه» قزوین بوده است.
ایجاد ارگ شاهی در دوران نادری بر خرابه‌های زمین‌های باقی‌مانده از چهارباغ قدیم و ایجاد محله حکومتی در شهر، دومین کار برنامه‌ریزی شده در شهر مشهد بوده است. این خراسان‌پژوه ادامه داد: در کنار این ارگ شاهی، ایجاد مقبره نادر کار برنامه‌ریزی شده دیگر در شهر مشهد بود. سومین گام در آن زمان تکمیل ارگ حکومتی بود. بعد از آن در دوره آصف‌الدوله تا پایان دوره ناصرالدین شاهی تغییرات جالب توجهی در بافت شهر صورت گرفت که مهم‌ترینش بازسازی کامل ارگ و ایجاد مقر ارتش بود.
سلیمان نوری با اشاره به اینکه در دوره پهلوی اول تغییر ساختار اطراف حرم شکل گرفت، افزود: مرحله چهارم تغییر مشهد در سال‌های نخستین حضور اسدی در مشهد به‌عنوان استاندار و نایب‌التولیه شکل گرفت و در این مرحله خیابان‌های فردوسی یا امام رضا (ع)، خیابان طبرسی و فلکه آب یا فلکه بیهقی ایجاد شد. در این مرحله که حدود سال ۱۳۰۶ شمسی است برخی بازار‌ها و خانه‌ها تخریب شدند تا خیابان‌های جدید تشکیل شوند.
رئیس هیئت مدیره انجمن گردشگری چهارباغ در ادامه گفت: پنجمین مرحله تغییرات مهم با برنامه در ساختار شهر مشهد باز هم در دوران اسدی کلید خورد، اما تکمیل آن تا دوره پاکروان طول کشید.
وی با تأکید بر مدرن خیابان ارگ در آن دوران یادآور شد: خیابان ارگ در پنجمین تغییر برنامه‌ریزی شده شهری در مشهد احداث شد.
این خیابان نخستین خیابان مدرن شهر مشهد بود. خیابان ارگ را برای نسل جدید یا همان نسل اداری‌ها احداث کرده بودند. اسدی کارگزار پهلوی اول و نایب‌التولیه بود، اما نسبت به حرم مطهر رضوی و اعتقادات مردم یک‌سری ملاحظات را رعایت می‌کرد. وی زمان ساخت خیابان‌های امام رضا (ع) و طبرسی اجازه ساخت سینما، کافه و... را در آن محدوده نداد. برای همین این خیابان را با فاصله از حرم مطهر رضوی احداث و اداره فرهنگ، اداره دادگستری، اداره دارایی و ارتش را در آن مستقر کرد. در این خیابان هتل، کافه، کنسولگری‌ها و ادارات رسمی شهر قرار داشتند تا هم مردم اگر کارشان به دولت افتاد مجبور شوند از این خیابان عبور کنند و هم رعایت حرمت‌های مدنظر عموم مردم در اطراف حرم مطهر رضوی شده باشد. سلیمان نوری ادامه داد: بعد از آن، دوره رخوت را داریم تا هنگامی که سیدجلال‌الدین تهرانی، تولیت آستان قدس و استاندار خراسان شد و بخشی از زمین‌های آستان قدس را در اختیار مردم قرار داد تا شهر به طرف فضای باز وکیل‌آباد گسترش پیدا کند.
وی افزود: برنامه سید جلال‌الدین تهرانی این بود که شهر را به سمت حاشیه بولوار وکیل‌آباد که زمین‌های آن از منظر کشاورزی نسبت به منطقه طلاب مقبولیت کمتری داشت، گسترش دهد تا زمین‌های مرغوب طلاب کشاورزی بماند. اما بعد از او سیستم تغییر کرد و محله طلاب به درخواست علما شکل گرفت و شهر به آن سمت رفت و زمین‌های مرغوب روستا‌های منطقه هم کم کم در شهر جذب شد و از بین رفت. وی با اشاره به تغییرات شهر مشهد در دوره ولیان گفت: اولین دوره تغییر با نگاه توسعه حرم در دوران ولیان است. در این دوره خانه‌های زواری از بین می‌رود و فضا‌های جدید شهری جای آن را می‌گیرد. همچنین بازار‌های قدیم تخریب شدند و بازار‌های جدیدی، چون بازار رضا جای آن‌ها را گرفتند.
این خراسان‌پژوه در پایان با اشاره به ساخت‌وساز‌های نامنظم بعد از انقلاب توضیح داد: بعد از انقلاب هر کسی هر کجا توانست ساخت و ساز انجام داد و مفت‌آباد شکل گرفت.
در سال‌های اولیه پس از انقلاب برنامه مدونی برای بهبود شهرسازی در مشهد نبود و بعد از جنگ برنامه‌ریزی‌های جدید اجرا شد. آن هم در حالی که بخش‌های جدیدی بدون در نظر گرفتن نیاز‌های شهر و ملزومات گسترش شهر بدان افزوده شده بود.