مروری کوتاه بر تاریخ خیابان ارگ

گردآوری: هما سعادتمند _ شهر مشهد با اینکه در قرن هشتم هجری شمسی، جنبه مدنیت می‌یابد و به اصطلاح شهر می‌شود تا ابتدای قرن جاری، وسعت چندانی پیدا نمی‌کند، آن‌چنان که در سال‌های نخست قرن چهاردهم شمسی تنها یک خیابان بزرگ داشته که آن هم یادگار دوران پادشاهی شاه‌عباس صفوی در ایران بوده است. این خیابان به دلیل قرار گرفتن مرقد مطهر امام رضا (ع) در میانه آن به دو بخش بالاخیابان (خیابان علیا) و پایین‌خیابان (خیابان سفلی) تقسیم می‌شده است.

 

مشهد بعد‌ها با گسترش شهر، خیابان و محلات متعدد دیگری پیدا می‌کند، اما با ساخته شدن خیابان ارگ چهره‌ای مدرن و امروزی به خود می‌گیرد.

 

ارگ که نخستین کافه‌ها، مهمانخانه‌ها، رستوران‌ها، کلوب‌ها و سینما‌های مشهد در آن ساخته شده، روزگاری برای مردم حکم تفرجگاه را داشته و به قولی «لاله‌زار مشهد» بوده است. این خیابان که پستی‌ها و بلندی‌های بسیاری به خود دیده است، بهار امسال دهمین دهه از عمر خود را آغاز می‌کند.

 

گزارش پیش‌رو مرور روزگار گذشته بر این خیابان خاطره‌انگیز است که امروزه به دلیل وجود آثار تاریخی بسیار در آن، نمونه کاملی برای معرفی تاریخ مشهد است.

ارگ مشهد از قلعه حکومتی تا خیابان
خیابان ارگ نامش را از ارگ حکومتی مشهد که بیرون از حصار شهر قرار داشته به یادگار دارد. ارگ که در منابع قدیمی‌تر به صورت «ارک» هم نوشته شده، دارای معنی و مفهوم به نسبت مشخصی است. نویسنده «فرهنگ بزرگ سخن»، ارگ را قلعه‌ای کوچک در میان برج و باروی شهر یا در میان قلعه‌ای بزرگ‌تر توصیف می‌کند. دهخدا نیز، ارگ را قلعه کوچکی در میان قلعه‌ای بزرگ معنی کرده است. نخستین اشاره مکتوب درباره وجود سازه‌ای به نام «ارگ» را هم می‌توان در شاهنامه حکیم توس دید. او در داستان شورش هفتواد از وجود سازه‌ای سترگ می‌گوید که هفتواد آن را مقر حکومت خود قرار داده بوده، اما در جنگ با اردشیر بخش‌های عمده‌ای از آن نابود شد.

ارگ حکومتی مشهد که این روز‌ها دیگر نشانی از آن وجود ندارد، بنا به روایتی در اواخر دوران صفویه و در سال‌های اشغال اصفهان به دست محمود افغان (دوره حکومت شاه طهماسب) ساخته شده است.
در روایت دیگری هم که از کتاب «مطلع‌الشمس» برداشت می‌شود، محمدحسن خان صنیع‌الدوله ملقب به اعتماد‌السلطنه یکی از رجال سیاسی عهد ناصرالدین‌شاه، آن را متعلق به دوران عباس‌میرزا می‌داند.

 

او در ادامه می‌نویسد: «ارگ مشهد محل استقرار خاندان حاکم، نیرو‌های نظامی، محل مجازات محکومان و دیدار حاکم با مردم بوده است. در خارج خندق شهر، روبه‌روی دروازه ارگ، اتاق‌هایی قرار داشته که در صورت لزوم، سربازان در آن منزل می‌کردند. اگر بنا بوده مقصری را به قتل رسانند، در این‌جا می‌کشند.» در سال‌شمار وقایع مشهد نمونه‌ای از این نوع استفاده از ارگ ذکر شده است: «در سال ۱۳۴۳ هجری قمری عزیز‌ا... خان سردار بجنوردی با ۲ برادر و ۴ نفر از منسوبانش که مدت‌ها در حبس و محاکمه نظامی بود در میدان ارگ مشهد به دار آویخته شدند.» همچنین در بخشی دیگر از این کتاب به استفاده قوای اشغالگر روس از این محدوده به عنوان محل تجمع و سکونت اشاره شده و آمده است: «ارگ مشهد در سال ۱۳۳۰ هجری قمری محل اسکان قشون روس می‌شود.»

خیابانی در خارج شهر
این مکان بعد‌ها مبنای پا گرفتن نخستین خیابان مدرن شهر می‌شود. طبق اسناد تاریخی، نخستین ساخت‌و ساز‌های مدرن شهری در مشهد با ساخت خیابان ارگ (امام خمینی) آن هم در خارج از محدوده برج و باروی شهر آغاز شده است؛ اوایل قسمتی از این خیابان در زمین‌های داخل باروی مشهد قرار داشته، اما بخش وسیعی از آن در محدوده ارگ حکومتی که بیرون حصار شهر بوده، پا می‌گیرد به همین دلیل هم از همان روز‌های نخست در نزد مردم به خیابان ارگ معروف شده است. ناگفته نماند که در گذشته قلعه یا ارگ‌های حکومتی ایران در مرکز شهر‌ها ساخته می‌شدند، اما این اتفاق در مشهد رخ نمی‌دهد و ارگ حکومتی در حاشیه شهر سقف و ستون می‌خورد، چرا که مرکز شهر در مشهد به مرقد امام رضا (ع) اختصاص داشته است.

 

نویسندگان کتاب «مشهد در آغاز قرن چهاردهم خورشیدی» در این باره نوشته‌اند: «پس از تأسیس ارگ، محله ارگ هم پیرامون آن شکل می‌گیرد و از دروازه ارگ به عنوان یکی از گذرگاه‌های مهم شهر یاد شده است.» اعتماد‌السلطنه هم در «مطلع‌الشمس» می‌نویسد: «شهر مشهد در این زمان ۶ محله بزرگ و ۱۰‌محله کوچک دارد. محلات بزرگ عبارت است از خیابان علیا، خیابان سفلی، سراب، چهارباغ، عیدگاه و نوغان و محلات کوچک محله پاچنار، محله ارک، محله سرسوق، محله سرحوضان، محله جدیدها، محله مروی‌ها، تپل‌محله و محله غیرشمارها، محله کشمیری‌ها و محله چاه نو می‌باشد. محله ارک ما بین مغرب و جنوب شهر واقع و خود ارک در کنار این محله متصل به باروی شهر است که حصار آن از یک طرف همان حصار شهر است.»

براساس اسناد موجود ارگ مشهد در سال‌های پس از دوران ناصرالدین شاه رو به تخریب و نابودی نهاده تا جایی که در پایان حکومت قاجار‌ها بر ایران اغلب بخش‌های حصار و باروی آن نابود شده است. این امر در کتاب مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی این گونه توضیح داده شده است: «در اوایل قرن چهاردهم خورشیدی حصار و برج‌ها در بیشتر نقاط ارگ خراب شده بود و در قسمتی از آن باغ ملی احداث می‌شود، در بخش‌هایی دیگر نیز تلگرافخانه و پست‌خانه و ارکان حرب (در سال ۱۳۴۱ ق) بنا می‌گردد.»

تولد نخستین خیابان مدرن شهر
در سال‌های پایانی حکومت قاجار دیگر نشانی از برج و باروی ارگ مشهد باقی نمانده است. تنها تعدادی کوچه متصل به هم، باغ‌های حاشیه آن‌ها و البته مجموعه ساختمان کنسولگری انگلستان در مشهد وجود داشته که در نزد مردم به عنوان کوچه و محله ارگ شناخته می‌شده است.

گویا این محله به دلیل داشتن باغ‌های بزرگ نسبت به محلات قدیمی‌تر مشهد، ظرفیت بیشتری برای تغییر داشته است بنابراین وقتی در سال‌های نخست سلطنت پهلوی اول، طرح ایجاد یک خیابان مدرن براساس الگوی خیابان‌های اروپایی در مشهد کلید می‌خورد، این محدوده به عنوان یکی از گزینه‌ها انتخاب و به این صورت از ابتدای سال ۱۳۰۷ شمسی در اراضی منطقه ارگ، ساخت‌و ساز‌ها آغاز می‌شود و تا اوایل سال ۱۳۱۰ ادامه پیدا می‌کند. بهانه اجرای این طرح هم ایجاد شرایط لازم برای میزبانی مستشرقان و مهمانان خارجی کنگره هزاره فردوسی در سال ۳۱۳ خورشیدی بوده است.

سازندگان این خیابان که در رأس آن‌ها محمدولی اسدی استاندار وقت خراسان و نائب‌التولیه آستان قدس رضوی بود، پس از تکمیل آن به رسم معمول زمان، نام خاندان حاکم بر کشور یعنی پهلوی را بر آن گذاشت، اما مردم که این محدوده را سال‌های سال با عنوان ارگ می‌شناختند، باز هم آن را ارگ خواندند، نامی که هنوز هم مردم از آن برای مشخص کردن محدوده اولیه این خیابان استفاده می‌کنند.

برای شناخت بهتر نخستین خیابان مدرن مشهد، در سال‌های اولیه ایجاد آن هیچ منبعی بهتر از کتاب «مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی» یا همان «گزارش مکتب شاهپور» وجود ندارد، زیرا این کتاب در نخستین سال‌های پس از تاسیس این خیابان و به مناسبت هزاره فردوسی از سوی چند نفر از دانشمندان وقت نوشته شده است.

 

نویسندگان این کتاب درباره خیابان پهلوی یا همان ارگ قدیم چنین نوشته‌اند: «از سال ۱۳۰۷ شروع به تخریب منازل واقع در مسیر خیابان گردیده، در ظرف دو سال افتتاح و تسطیح شده است. این خیابان از این جهت که میدان ارگ را قطع می‌کند و باغ ملی، اداره ایالتی، اداره شهربانی، اداره گمرک، اداره پست و تلگراف و اداره ارکان حزب قشون، در آن می‌باشد و نیز مهم‌ترین مغازه‌ها و مؤسسات اجتماعی، مانند کلوب، سینماها، مهمان‌خانه‌ها، کافه‌های شهری در جَنبین آن واقع شده است، از مهم‌ترین گردشگاه‌های شهر مشهد به شمار می‌رود. عرض خیابان پهلوی ۳۰ ذرع و طول [آن]از خیابان نادری تا میدان دمشق، واقع در شهر نو ۱۸۵۸ ذرع است.»

براساس نوشتار این کتاب، خیابان پهلوی اولیه حدفاصل میدان شهدا تا محدوده سه‌راه پاسداران کنونی بوده است. با توجه به اینکه میدان مشق در محدوده میدان ده دی امروزی به پایان می‌رسیده می‌توان استنباط کرد که محدوده اولیه خیابان پهلوی همان محدوده تاریخی محله ارگ قدیم و خیابان امام خمینی (ره) کنونی است. همچنین با توجه به اینکه هر ذرع برابر ۱۰۴ سانتی‌متر است، می‌توان گفت که عرض خیابان پهلوی اولیه ۳۱ و طول آن کمی بیشتر از ۱۹۳۰ متر مربع بوده است.

در ادامه این سطرها، خیابان ارگ این‌طور توصیف شده است: «اکنون وضع ارگ تغییرات کلی نموده، حصار و برج‌ها در بیشتر نقاط خراب و در قسمتی از ارگ «باغ ملی» احداث و در قسمت دیگر عمارت تلگرافخانه و پست‌خانه به سال ۱۳۰۴ شمسی، نیز عمارت ارکان حرب به سال ۱۳۴۱ قمری بنا شده است. عمارت توپخانه نیز پس از انتقال توپخانه به شهر نو فروخته شده است.

 

ارگ امروزی دارای میدانی است که خیابان پهلوی از طرف مغرب آن می‌گذرد. در سه قسمت دیگر میدان، سه خیابان سواره‌رو احداث شده است. وسط میدان در سال ۱۳۳۳ قمری زمان ریاست مالیه مسیولولو به اهتمام مشارالیه مُشجر گشته و از سال ۱۳۰۷ خورشیدی اطراف آن گل‌کاری شده است، بعد‌ها اشجار دیگری نیز کاشته شده است. در وسط میدان آلاچیقی است که سابقا محل موزیکچیان بوده و اکنون کافه است.»

نخستین کوچه‌های ارگ
نویسندگان این کتاب همچنین کوچه‌های این خیابان در ضلع غربی را در سال‌های ابتدایی ایجاد، از خیابان نادری به ترتیب تا خارج شهر چنین نام برده‌اند: «کوچه افشار (به خیابان نادری منتهی می‌شده)، کوچه باغ‌عنبر (به خیابان نادری و کوچه سراب منتهی می‌شده)، کوچه سراب (به خیابان شاهرضا منتهی می‌شده)، کوچه حمام‌نمره (به میدان ارگ منتهی می‌شده) و کوچه پی‌باره، کوچه‌ها و خیابان‌های عمود بر خیابان پهلوی هستند.

گفتنی است از کوچه‌های این ضلع خیابان، امروز کوچه افشار از بین رفته است. کوچه باغ‌عنبر و کوچه سراب هنوز به همین نام مشهور هستند و کوچه‌های حمام کهنه و گودال میرزا حسین نیز اکنون به ترتیب به عنوان امام خمینی ۱۶ و ۱۸ شناخته می‌شوند. خیابان خسروی نیز به همین نام معروف است، اما نام امروزی کوچه حمام‌نمره که بعد‌ها به کوچه حمام ارگ مشهور شد، امام خمینی ۳۰ یا «شهید غلامرضا زینبی» است.

 

کوچه پی‌باره هم که در کنار باره شهر و در حاشیه ارگ بوده تقریبا با کوچه امام خمینی ۳۲ کنونی برابر است.
اما به روایت کتاب «مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی» در ضلع غربی خیابان پهلوی در سال‌های ابتدایی ایجاد از خیابان نادری به ترتیب تا خارج شهر کوچه‌ها و خیابان‌های زیر قرار داشته‌اند: «کوچه مشّاق یا حوض سنگی (به کوچه قراولخانه منتهی می‌شده)، کوچه شجاع‌التولیه (به کوچه مشّاق و خیابان طوسی منتهی می‌شده)، خیابان طوسی (به گوارگاه سراب و خارج دروازه سراب منتهی می‌شده)، کوچه تکیه گوارگاه، کوچه‌کارگزاری (به کوچه نجدالسلطنه و کوچه حیطه گودالی و کوچه خیرات منتهی می‌شده)، کوچه نجدالسلطنه یا عدلیه (به کوچه مریض‌خانه منتصریه و دروازه جنت منتهی می‌شده)، کوچه باغ ملی، خیابان جم که به خیابان جهانبانی منتهی می‌شده است.)»

از کوچه‌های این ضلع هم برخی اکنون وجود خارجی ندارند. کوچه شجاع‌التولیه همان کوچه «امام خمینی ۹» است که به کوچه سجادی و خیابان سعدی مرتبط است. خیابان طوسی امروز سعدی نام دارد. کوچه کارگزاری پس از احداث بولوار شهید مدرس از بین رفته است و براساس شواهد موجود کوچه نجدالسلطنه همان خیابان جنت کنونی است. کوچه باغ‌ملی هم امام خمینی ۲۵ امروزی یا خیابان گلستان است و خیابان جم سابق هم پاسداران نام گرفته است.

براساس آنچه در کتاب «مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی» نوشته شده است حدفاصل سال ۱۳۱۰ خورشیدی که خیابان پهلوی کامل شد تا زمان نوشتن این کتاب یعنی اوایل سال ۱۳۱۳ خورشیدی برخی خیابان‌ها و کوچه‌های دیگر هم در محدوده ارگ ایجاد شده که عبارت بودند از: «خیابان فردوسی غربی، خیابان فوج بهرامی، خیابان فردوسی شرقی.» جالب است بدانید که خیابان فردوسی‌غربی اکنون به نام خیابان رازی و خیابان فوج بهرامی امروزه به نام رازی شرقی شناخته می‌شود. خیابان فردوسی شرقی هم امروزه با نام دانش‌شرقی معروف است.

ارگ امروز
ارگ دیروز علاوه‌بر زرق‌وبرق فرنگی‌مآبش، زندان قدیم مشهد، نخستین دفتر رادیوی مشهد، دفتر چند روزنامه و ساختمان احزاب سیاسی بسیاری را هم در خود جای داده بود که این روز‌ها کمتر نشانی از آن‌ها باقی است. در‌واقع خیابان ارگ از زمان ایجاد تاکنون دستخوش تغییرات گوناگونی شده که مهم‌ترین آن‌ها کاربری بنا‌ها بوده است.

 

این خیابان تا سال ۱۳۵۰ بهترین و زیباترین خیابان شهر بوده که نبض زندگی در آن می‌زده است، اما پس‌از این سال با تکمیل مناطق شهری جدیدی، چون خیابان سجاد، احمدآباد، تخریب بنای کهن چهارطبقه و ایجاد خیابان دروازه‌طلایی (بولوار مدرس فعلی) شرایط این خیابان هم تغییر کرد، آن‌‍‌چنان‌که به‌مرور مرکزیت فرهنگی خود را از دست داد. این روند پس‌از تعطیلی پیوسته سینما‌های این محدوده در نیمه دوم دهه ۵۰ تا ابتدای دهه ۷۰ خورشیدی تکمیل شد. اکنون این خیابان بیش از هر چیز به‌عنوان بورس لباس مردانه به‌ویژه کت و شلوار، لوازم ورزشی و طلا و جواهر مشهد شناخته می‌شود.

نکته: بیشتر مطالب گردآوری‌شده در این گزارش بر‌اساس پژوهش رضا سلیمان‌نوری نوشته شده است. از این خراسان‌پژوه به‌تازگی کتابی با عنوان «خیابان ارگ مشهد» توسط انتشارات گفتمان شهر چاپ و منتشر شده است.

داشته‌های ارگ در ۳ دهه نخست پس از تأسیس

۱۳۰۷ خورشیدی

سال ساخت خیابان ارگ

۳۱ متر
عرض خیابان ارگ

۱۹۳۰ متر
طول خیابان ارگ

۱ مدرسه
دبیرستان شاهرضا که در سال ۱۳۰۷ خورشیدی تاسیس شده، تنها مدرسه این راسته بود

۱۱ سینما
هما، فردوسی، مولن‌روژ، دیده‌بان، سالن اعتضادالسلطنه، سعدی، آسیا، متروپل، سانترال، ایران، شهر تماشا و وطن

۱ بانک
بانک ملی برای نخستین‌بار سال ۱۳۲۸ خورشیدی در خیابان ارگ تأسیس شد و تنها بانک این راسته بوده که هنوز هم هست

۶ مریض‌خانه‌
بیمارستان شاهرضا، مریض‌خانه شخصی دکتر محمدخان معاضد و داروخانه‌های شاهرضا، شفا، خورشید و نور

۲ کتابخانه
سال ۱۳۱۳ در خیابان پهلوی ۲ کتابخانه وجود داشته که نخستین آن‌ها با ۳۰۰۰ جلد کتاب، کتابخانه شخصی مرحوم حاج حسین ملک بوده و دومی هم با ۶۴۰ جلد کتاب در دبیرستان شاهرضا قرار داشته است

۲ کتاب فروشی
در این دوران کتاب‌فروشی برومند و فرهنگ در کوچه ارگ محل رفت‌و‌آمد کتاب‌خوان‌ها بود

۱ هتل
هتل پارس در سال ۱۳۱۶ با ۱۶ اتاق، تنها هتل مدرن مشهد بود

۳ رستوران
رستوران‌های وطن، استامبول و هتل پارس که در قسمتی از فضا، به غیر‌مسافران نیز خدمات می‌داد، به‌عنوان تنها رستوران‌های مدرن شهر، در این خیابان قرار داشتند

۲ مهمانخانه
مهمانخانه شرق با ۵ اتاق به‌عنوان تنها مهمانخانه مدرن شهر مشهد در کنار یک مهمانخانه دیگر، در این خیابان بودند

۵ کافه
کافه اتحاد و کافه لیمونادی که هر دو موزیکال بودند، در خیابان پهلوی و کافه حسینی در اطراف میدان ارگ بوده است. کافه‌چمن و کافه داش‌آقا هم از دیگر کافه‌های بنام این راسته بودند

کهن‌ترین ساختمان خیابان ارگ، بنای کنسولگری پاکستان است. این ساختمان نمونه کاملی از شیوه معماری فرنگی در عصرقاجار به‌شمار می‌آید که ابتدا سفارت انگلستان در مشهد بود

در ابتدای دهه دوم قرن معاصر ۲ باغ «ملی» و «ارگ» این خیابان وجود داشته که اولی هنوز نفس می‌کشد.

آثار تاریخی ارگ
مکان‌های تاریخی ثبت‌شده
خیابان امام خمینی مشهد با‌توجه‌به قرار‌گرفتن ۱۵ اثر ثبتی در موازات آن، یکی از تاریخی‌ترین گذر‌های اصلی در شهر‌های ایران به شمار می‌رود.

 

آثار تاریخی این خیابان در ۳ مقطع اواخر دوران قاجار، دوران پهلوی اول و سال‌های نخست پهلوی دوم ساخته شده‌اند و میدان سوم اسفند (ده‌دی)، کلیسای مسروپ مقدس، ساختمان هلال‌احمر، خانه ملک، ساختمان اداره دارایی، بانک ملی ایران، هتل‌پارس، نمای مطب دکتر اسکندری، باغ ملی، مطب دکتر ضیایی، نمای انبار کمالی، نمای منزل کمالی، مطب دکتر شیبانی، ساختمان نخست بلدیه در مشهد را شامل می‌شود.

مکان‌های تاریخی ثبت‌نشده
در‌کنار آثار تاریخی ثبت‌شده بنا‌هایی هم هستند که توفیق ثبت نیافته‌اند، اما در شمار یادگار‌های تاریخی شهر قرار می‌گیرند. مدرسه آرین، اداره پست ناحیه ۳، کنسولگری پاکستان، نمای سینما فردوسی، پاساژ امینی، دبیرستان شریعتی، از آن جمله‌اند.

تعداد بنا‌های تخریب‌شده
سینما سعدی، زندان مشهد، سینما متروپل و سینما شهرتماشا، حمام ارگ، گاراژ مرمر، میدان ارگ، باغ ارگ، ساختمان شهربانی، سینما هما، سینما ایران، تیمچه نصیرزاده، سینما سانترال، بنای چهارطبقه در این دوران تخریب شده‌اند.