دعا یکی از نعمت‌های الهی است که خدای تعالی راه آن را برای بنده‌اش باز گذارده وبدین وسیله نحوه ارتباط میان خلق و حق را بیان کرده است. دعا به‌منزله وجوب است واگر انسان‌ها در سختی و گرفتاری می‌افتند، رازش این است که معلوم شود چگونه انسان‌ها با تلاش خود و به مدد دعا، خود را از گرفتاری‌ها نجات می‌دهند. اگر راه دعاکردن بسته می‌شدهیچ‌گاه بندگان از گرفتاری‌ها نجات پیدا نمی‌کردند.
چنانکه خداوند در آیه شریفه الهی می‌فرماید: هر فردی از یاد من اعراض کند و رویگردان شود، او زندگی سختی خواهد داشت و در روز قیامت چنین شخصی نابینا محشور خواهد شد. سپس چنین شخصی به طوراعتراضی می‌گوید چرا مرا کور و نابینا محشور کردی، در حالی که بینا بودم. به او گفته می‌شود آری اینچنین است، ولی چون تو آیات ما را که برای تو آمده بود فراموش کردی و این است که امروز تو نیز فراموش شده‌ای. (طه/۱۲۴ ـ ۱۲۶).
دعا یکی از مصادیق ذکرخدای تعالی است، چون در دعاکردن فرد داعی توجه به خدای تعالی دارد که از او می‌خواهد گرفتاری‌اش را برطرف کند، پس دعا ذکر خدای تعالی است. اعراض از ذکرخدای تعالی یعنی برای رفع گرفتاری‌هایش متکی به خود و دیگران است و خدا را که مسبب‌الاسباب است، فراموش کرده و نتیجه این فراموشی در دنیا موجب زندگی سخت وپر از گرفتاری است و در قیامت هم کور و نابینا و فراموش‌شده از رحمت الهی خواهد بود. پس اگر بنده با توجه به اینکه خدای تعالی مسبب نجاب بنده از گرفتاری‌هاست، به پیشگاه او دعا کند بی‌شک دعایش مقرون به استجابت خواهد شد و إنشاءا... جزو نجات‌یافتگان خواهد بود.
اما اگر گرفتاری‌ای برای انسان پیش‌آمد برای خروج از آن، خدای تعالی آموزش داده است که چگونه دعا کنید تا نجات یابید. داستان حضرت یونس (ذاالنون) را که در شکم ماهی گرفتار شد، خدای تعالی می‌فرماید او چنین دعا کرد و درنتیجه ما او را نجات دادیم. می‌فرماید: متوجه باش که ذاالنون وقتی خشمگین از میان مردم خود رفت و گمان کرد که ما بر او سخت نمی‌گیریم و هنگامی که در کام و دل نهنگ فرو رفت، در آن ظلمت و تاریکی مطلق چنین صدا زد (دعا کرد): هیچ معبودی جز تو نیست پاک و منزّهی و من از ظالمان هستم.
(خدای تعالی می‌فرماید) در این هنگام دعای او را مستجاب کردیم و او را از اندوه و غم نجاتش دادیم و ما مؤمنان را اینچنین نجات می‌دهیم. (الانبیاء/۸۷ و ۸۸) و این قیدی را که در پایان آیه شریفه می‌فرماید که اینچنین مؤمنان را نجات می‌دهیم، معلوم می‌شود این ذکر را خدای تعالی آموزش داده و این ذکر تنها برای جناب یونس (ع) نبوده است، بلکه مؤمنان هم اگر به این ذکر متوسل شوند و خدای تعالی را با این ذکر متذکر شوند، إنشاءا... نجات خواهند یافت.
پس هم دعا از اوست و هم اجابت چنانکه گفته شده است:
جز تو پیش کی بر آرد بنده دست
هم دعا و هم اجابت از تو است
هم ز اول تو دهی میل دعا
تو دهی آخر دعا‌ها را جزا
با این وصف پس اگر کسی آثار اجابت را در ظاهر از دعای خود ندید، نباید از دعا کردن ناامید شود، چراکه دعایش مستجاب شده است و آثار اجابت همان است که فرد هنوز میل به دعا کردن دارد. به عبارت دیگر تا اجابت نشده باشد بنده به دعاکردن روی نمی‌آورد.
همان‌گونه که در حکایتی چنین گفته شده است:
آن یکی الله می‌گفتی شبی
تا که شیرین می‌شد از ذکرش لبی
گفت شیطان: آخر‌ای بسیار گو
این همه الله را لبیک کو
می‌نیاید یک جواب از پیش تخت
چند الله می‌زنی با روی سخت
او شکسته دل شد و بنهاد سر
دید در خواب او خِضر را در خُضَر
گفت هین از ذکر، چون وامانده‌ای.
چون پشیمانی از آن کش خوانده‌ای
گفت لبیکم نمی‌آید جواب
زآن همی ترسم که باشم ردّ باب
گفت آن الله تو لبیک ماست
و آن نیاز و درد و سوزت پیک ماست
حیله‌ها و چاره‌جویی‌های تو
جذب ما بود و گشاد این پای تو
ترس و عشق تو کمند لطف ماست
زیر هر یا ربّ تو لبیک‌هاست
و، چون اهل غفلت، اعراض از ذکر الهی می‌کنند هیچ‌گاه توفیق دعا برایشان حاصل نشود.
زیرا آن‌ها جزو فراموش‌شدگان‌اند.
جان جاهل زین دعا جز دور نیست
زانکه یا رب گفتنش دستور نیست
بر دهان و بر دلش قفل است و بند
تا ننالد با خدا وقت گزند