مناجات شعبانیه یکی از دعا‌هایی است که از زبان مبارک حضرت امیرالمؤمنین (ع) صادر شده است و بر اساس روایات، همه حضرات معصومین (ع) این دعا را مواظبت می‌کردند و به قرائت آن اهتمام داشتند. مناجات، یعنی نجواکردن، به‌معنای آرام و درگوشی با یکدیگر سخن‌گفتن است.
آیه شریفه می‌فرماید: «آیا نمی‌دانند که خداوند متعال سرّ آنان و سخن آرام و درگوشی آنان را نمی‌داند و یقینا خدای تعالی آگاه به تمام غیوب است.» (توبه/۸۷) در این آیه شریفه سرّ و نجواکردن را کنار هم آورده و سپس خدای تعالی را علاّم الغیوب بیان می‌کند، پس معلوم می‌شود نجوا و مناجات سخن بسیار پنهانی است.
در آیه شریفه دیگر همین معنا را خداوند به بیان دیگر ذکر فرموده است: «آیا گمان می‌کنند ما سرّ ایشان و نجوای آنان را نمی‌شنویم؟! چرا رسولان ما (ملائکه) که در نزد ایشان هستند، (همه اسرار و سخنان پنهانی آنان را) می‌نویسند.» (زخرف/۸۰). آیه شریفه به این حقیقت اشاره دارد که حتی اگر نیت ما انسان‌ها خوب باشد و یا بد، نوشته خواهد شد و خدای تعالی بر آن نیت‌ها و اسرار و سخنان پنهانی، حتی سخنی که انسان در دل بیان می‌کند که به‌اصطلاح گفته می‌شود در دل با خود حرف می‌زند، احاطه دارد. پس مناجات قسمی از دعاکردن است که میان انسان و خدای خودش صورت می‌گیرد که می‌توان این‌گونه مناجات را به دیگران آموزش داد.
دعا و مناجات باید از ناحیه امام معصوم (ع) باشد، چراکه امام (ع) با آن افق وجودی بالایی که دارند، می‌دانند چه بخواهند و چگونه بخواهند و این نحو از دعاکردن را به دیگران بیاموزند، زیرا وقتی امامان معصوم (ع) مناجات می‌کنند و یا دست به دعا به درگاه الهی برمی‌دارند، اوج معارف و معرفت است؛ اگرچه ما از معنا و محتوای آن مطلع نباشیم، ولی چون به امام معصوم (ع) تأسی می‌شود، ان‌شاء‌ا... تأثیر خودش را دارد. یکی از آن مناجات و دعا‌های بسیار پرمحتوا که اوج معرفت است، مناجات شعبانیه است. در فرازی از آن، نخست به درگاه الهی عرض می‌کنند: پروردگارا درود‌های فراوانت را بر محمد و آل او بفرست.
این خود دعاست که برای غیر است و دعای برای غیر موجب اجابت است و همانند آن را به دعاکننده نیز خواهند داد. سپس عرضه می‌دارند: پروردگارا، وقتی به درگاهت دعا می‌کنم دعای مرا بشنو و وقتی تو را ندا می‌کنم صدای مرا را بشنو و وقتی با تو مناجات می‌کنم به من رو کن، چراکه من محققا و حقیقتا به‌سوی تو از تمام بدی‌هایم می‌گریزم و در برابرت با حالت مسکینی و مستکینی می‌ایستم و با حالت تضرع به سویت آمده‌ام و با امیدواری به آنچه از رحمت و مغفرت و کرامت که ثواب من در نزد توست، رو کرده‌ام.
در جای دیگر عرضه می‌دارند: پروردگارا، نیاز‌های مرا رد مفرما و طمع مرا به نیکی‌ها ناامید مگردان و امید و آرزو‌های مرا به خودت منقطع مکن. پروردگارا، اگر خواری و ذلت مرا اراده کردی مرا هدایت نمی‌کردی و اگر فضاحت و بی‌آبرویی مرا اراده کردی، مرا عافیت نمی‌دادی. در ادامه نیز عرضه می‌دارند: پروردگارا، اگر مرا با جرم‌هایم بگیری، من تو را به عفو و گذشتت می‌گیرم. اگر مرا به گناهانم بستانی، من تو را به مغفرت و بخششت می‌ستانم و اگر مرا به دوزخ داخل گردانی، من تمام اهل دوزخ را آگاه خواهم کرد که من دوست‌دار تویم.
نظیر این دعا را مرحوم شیخ بهایی در کتاب مفتاح‌الفلاح در دعای دست آورده است که ابتدای آن چنین است: إلَهی کَیفَ اَدعُوکَ و قَد عَصَیتُک وَ کَیفَ لا اَدعُوکَ وَ قَد عَرَفتُ حُبَّکَ فِی قَلبِی... الهی لَإن طالَبتَنِی بِذنُوبِی لَاُطالِبَنَّ بِعَفِّک و لَإن طالَبتَنِی بِجَرِیرَتِی لَاُطالِبَنَّ بِمَغفِرَتِکَ وَ لَإن اَمَرتَنِی اِلَی النَّارِ لَاُخبِرَنَّ اَهلَهَا اَنِّی کُنتُ اَقُولُ لا إلَه اِلاَّ اللهُ محمدٌ رسولُ اللهِ. پروردگارا چگونه تو را بخوانم در حالی که تو را عصیان کردم و چگونه تو را نخوانم در حالی که می‌دانم عشق و محبت تو در دلم جای دارد...
پروردگارا اگر مرا به خاطر گناهانم طلب کنی، تو را به عفو و گذشتت طلب می‌کنم و اگر مرا به‌واسطه گناه و جنایاتم طلب کنی، من تو را به‌واسطه مغفرت و بخششت طلب می‌کنم و اگر مرا به داخل‌شدن در آتش امر کنی، من حتما تمام اهل آتش را خبر می‌دهم که من کسی بودم که گفتم هیچ معبودی نیست، مگر خدای تعالی و محمد (ص) رسول خداست....
این است که باید حقیقتا گفت این دسته از دعا‌ها مناجات است میان عبد و خدای تعالی، چراکه برخی از این‌ها را نمی‌شود با فریاد گفت و خدای تعالی دوست نمی‌دارد وقتی بنده گناهی را مرتکب شده است به گونه‌ای دعا کند که دیگران آگاه شوند؛ پس باید آرام و مناجات‌گونه باشد که تنها میان عبد و خدای تعالی باشد. إن‌شا‌ء‌ا... در فرصت بعد به شرط حیات سخنی درباره گریه‌کردن که چگونه اشک، دریای رحمت الهی را متلاطم می‌سازد، بیان خواهم کرد.