شاعران پارسی هرکدام به دلیلی جاودانه شده اند و نام آور؛ در اسطوره و حماسه، فردوسی کار را تمام کرد. در غزل عاشقانه، سعدی کاری کرد کارستان. در غزل عارفانه عطار‌ها سنگ تمام گذاشتند و در اندیشه و عرفان مولانا. خیام با رباعی‌های جاندار و حکمت آمیزش، راه را برای ادامۀ نگاه چیستی گرایانه به عالم و آدم باز گذاشت و حافظ خودش را به قله‌ای رساند که این بزرگان در آن به ضیافت نشسته بودند و خود شد نگارستان شعر فارسی؛ و حال در این میان جای نظامی گنجه‌ای کجاست و چرا این شاعر مهم است؟
شاعری که در دوران مغول، تیموریان و صفویان شاعر محبوبی بود و کاتبان، بیشترین نسخه‌ها را از نوشته هایش بر داشته اند و نقاشان بیش از هر کسی سراغ او رفته اند و به گونه‌ای رمز و راز نگارگری ایرانی با شعر او آمیخته است. او که بزرگ‌ترین و نامدارترین سرایندۀ منظومه‌های عاشقانه و شعر تمثیلی در زبان فارسی است و خمسه اش از شاهکار‌های ادبیات فارسی به شمار می‌آید.
نظامی را حکیم گفته اند؛ چون از جامعیت علمی و حکمی برخوردار بود. او حکمت را در قالب شعر آن هم بزمی ریخت و جالب اینکه به «محمد» فرزند خود می‌گوید: «هر آنچه باید گفته شود، گفته ام و تو باید به سراغ علم الادیان و علم الابدان بروی.» درواقع باورها، دانش‌ها و ابعاد مختلفی در آثار نظامی وجود دارد که می‌توان به باور‌های آسمانی، گیاهی، حیوانی، تاریخی، طبیعی، پزشکی، اسطوره‌ای و پهلوانی، دینی، تخیلی و نوعی از فرهنگ عامه اشاره کرد.
«عشق» هم درشعر او نمود جدی دارد و او را باید بهترین بزم سرای ادبیات و شعر فارسی دانست. نظامی عشق را قوی‌ترین انگیزۀ کوشش موجودات می‌داند؛ به همین دلیل است که در خندۀ گل و گریۀ ابر و... همواره عشق را جست وجو می‌کند و در خسرو و شیرین می‌گوید:
جهان عشق است و دیگر زرق سازی همه بازی است الا عشق بازی
ز سوز عشق بهتر در جهان چیست که بی او گل نخندید، ابر نگریست
اگر بی عشق بودی جان عالم که بودی زنده در دوران عالم
دکتر دادبه، استاد دانشگاه علامه طباطبایی از زاویه‌ای دیگر با اشاره به دو نقطۀ مرکزی در اندیشۀ نظامی معتقد است: «مخزن الاسرار» که عرفانی و اخلاقی و سیر از زهد به سوی عشق است. تمام هستی زاهدانه نظامی که مقدمۀ سیر و سلوک اوست، در مخزن الاسرار است. او زاهدی نیست که گوشه نشین باشد و به جامعه ربطی نداشته باشد. نکتۀ دوم این است که در خسرو و شیرین همۀ مرز‌های عاشقی را درنوردیده است. حتی حضور «فرهاد» بهعنوان عاشق دوم معنادار است که هوسرانی شکست می‌خورد.»
این چندوجهی بودن نظامی را می‌توان با عنصر میهن پرستی او تکمیل کرد، آنجا که می‌گوید:
همه عالم تن است و ایران دل
نیست گوینده زین قیاس خجل.
چون که ایران دل زمین باشد
دل ز تن به بود یقین باشد
اگر بخواهیم نکتۀ درخشان دیگری در بارۀ شعر نظامی بگوییم، باید از نسبت شعر او با نقاشی ایرانی و نیز نسخه‌های فراوان هنری گفت. دکتر حسن بلخاری در همایش «رویکرد‌های هنری در آثار حکیم نظامی» که دو سال پیش برگزار شد، به همین نکتۀ ظریف اشاره می‌کند و می‌گوید:
«جناب نظامی در ابتدای خسرو و شیرین از حضرت حق، خاضعانه و زیبا، خاشعانه و جمال شناسانه می‌خواهد خمسه اش را جاودان و پایدار بگرداند. قطعاً یکی از مواردی که بیان قبولی این دعای نظامی از حضرت حق است، ظهور بی مانند خمسۀ نظامی یا پنج گنج او در عرصۀ نگارگری است و می‌دانید ما در قلمرو خمسه نگاری، زیباترین و عالی‌ترین خمسه نگاری را در زمان شاه طهماسب داریم که بعد از آن شاهنامه عظیم، خمسۀ نظامی با حضور افرادی، چون آقا میرک و سلطان محمد در عرصۀ نگارگری ایران ظاهر شد و بی بدیل و بی نظیر جایگاهی را کسب کرد... از طرفی اگر سری به موزۀ آستان قدس رضوی بزنید، ۱۳۰ نسخۀ خطی از خمسه وجود دارد.»
ازاین رو، وقتی از نظامی گنجه‌ای می‌گوییم، از حکیمی سخن می‌گوییم که در وجوه مختلفی از سپهر فرهنگی ایران زمین مؤثر بوده است و از نشانه‌های روشن بخت ایرانیان است که شاعری، چون نظامی دارند.