آمنه مستقیمی | شهرآرانیوز؛ زندگی خوب از محیط خوب جدا نیست. در هوایی که آلوده و برای گروه‌های پرخطر در حکم سم است یا در شرایطی که بحران آب جدی است و نظریه‌پردازان از جنگ‌های آینده به جنگ آب تعبیر می‌کنند، نمی‌توان احساس رضایت و خوشبختی داشت.
راه بهره‌مندی از طبیعت و محیط‌زیست، دست خود ماست و اسلام به زیبایی تمام، چگونگی آن را یادمان داده است تا از این ودیعه الهی، بهترین استفاده را برای زندگی خوب ببریم. به‌مناسبت فرارسیدن روز جهانی محیط‌زیست، با حجت‌الاسلام‌والمسلمین عبدالکریم پاک‌نیا، استاد سطوح عالی حوزه علمیه و مؤلف و محقق سیره اهل‌بیت (ع)، درباره نسخه اسلام برای ارتباط با محیط‌زیست گفتگو کرده‌ایم.
در فرهنگ اسلامی، محیط‌زیست اهمیت و قداست بسیار دارد و در آیات و روایات بر حفظ و حراست از آن تأکید فراوان شده است؛ چون نظام هستی که ما در آن زندگی می‌کنیم، «نظام احسن» معرفی شده است، لذا انسان به‌عنوان اشرف مخلوقات، باید از این نظام احسن مراقبت و مواظبت کند. حراست و مراقبت از نظام احسن هستی به اندازه‌ای اهمیت دارد که در آموزه‌های دینی هم‌پای تکریم و احترام به مادر دانسته می‌شود و از پیامبر اکرم (ص) نقل کرده اند: «حرمت زمین را نگاه دارید که به‌منزله مادر شماست و هرکه روى زمین کار بد یا خوبى کند، از آن خبر می‌دهد».
این یعنی همان‌طور که مادر، انسان را از دوران جنینی تا بزرگ‌سالی با حمل، حمایت و مراقبت و هدایت پرورش می‌دهد، زمین هم چنین نقشی دارد و فرصت رشد انسان از طفولیت تا بزرگ‌سالی و حتی تا زمان مرگ را ایجاد و به او امکان بلوغ فکری و بالندگی را عطا می‌کند. علاوه‌بر این، زمین و طبیعت با مرگ و حیات هرساله خود در زمستان و بهار، انسان را به یاد معاد می‌اندازند و فرصت اندیشیدن در آیات قدرت الهی را به او می‌دهند.
محیط‌زیست حکم مربی و پرورش‌دهنده را هم برای ما دارد، پس همان‌طور که حرمت معلم و مربی را نگاه می‌داریم، باید حرمت زمین و محیط‌زیست را هم نگه داریم؛ به همین دلیل در روایات از صدمه زدن به محیط‌زیست نهی شده‌ایم و فقه اسلامی درباره مسائل مربوط‌به محیط‌زیست، بی‌توجه نیست و دستور‌های مؤکدی برای حفظ و نگهداری و گسترش و آفت‌زدایی آن به ما می‌دهد.
محیط‌زیست و طبیعت سالم علاوه‌بر نقش تربیتی برای انسان، برکات و آثار مادی و فیزیکی هم دارند؛ چنان‌که در روایات از نگاه کردن به آب روان و سبزه‌زار به عوامل مؤثر در روشنی چشم تعبیر شده است که نباید تخریبشان کرد.
پیامبر اکرم (ص) درباره عواقب آلوده کردن محیط‌زیست فرموده‌اند: «سه گروه به‌دلیل سه کار، مشمول لعن خدا قرار می‌گیرند؛ نخست آنها که مکان‌های عمومی (امروز بوستان‌ها و خیابان‌ها و...) را آلوده می‌کنند. دوم آنها که نوبت آب را رعایت نمی‌کنند و آن را غصب می‌کنند (مانع رسیدن آب به زمین‌های کشاورزیِ دیگران و حاصلخیزی آن می‌شوند) و گروه سوم، آنها که سدمعبر می‌کنند و مانع عبور عابران می‌شوند» که هرسه اینها به ارتباط ما با محیط‌زیست بازمی‌گردد و به رعایت حقوق آن اشاره می‌کند.
نگاه اسلام به طبیعت، مقدس و به‌منزله راهی مهم برای رسیدن به توحید است. انسان هرچه بیشتر به طبیعت و محیط‌زیست بنگرد، بیشتر به قدرت خدا در خلق چنین نظام احسنی، پی می‌برد و می‌فهمد که خدا چه مهندسی نظام‌مند و بی‌نظیری را در این محیط اعمال کرده است تا انسان در بستر آن رشد کند. خدای متعال در آیه۶۱ سوره مبارک هود می‌فرماید: «.. او خدایی است که شما را از زمین بیافرید و برای عمارت و آباد ساختن آن برگماشت...». این یعنی نباید از زمین و مواهب آن غافل باشیم و لازم است از آن برای رشد و تعالی و تربیت استفاده کنیم.
در حدیثی که از پیامبر (ص) نقل شده است، زمین در محضر خدا از کار‌های خوب و بد انسان گزارش می‌دهد؛ این یعنی با هر تخریب و غفلتی درباره محیط‌زیست، پیامدش هم در این دنیا، هم در آن دنیا شامل حالمان می‌شود، حتی به تصریح آیات و روایات، زمین و طبیعت از شاهدان و گواهان قیامت هستند که هم از بی‌اخلاقی‌ها و بداخلاقی‌ها و غفلت‌های ما شکوه می‌کنند و هم از تلاشی که برای رشد و آبادانی آن کرده‌ایم، سخن می‌گویند؛ به همین دلیل هم مسئولیت انسان دربرابر محیط‌زیست در اسلام، از همه مکاتب برتر و راهبردی‌تر است.
زمین، هوشمند و با مهندسی خلق شده است. به تعبیر مولوی، «جمله ذرات زمین و آسمان/ لشکر حق‌اند گاه امتحان». در ارتباطات چهارگانه‌ای که برای رشد و سعادت انسان در آموزه‌های دینی تبیین شده است، ارتباط انسان با طبیعت و محیط‌زیست، یکی از روابط اصلی است و یکی از ویژگی‌های اولوالالباب و صاحبان خرد آن است که به محیط‌زیست نگاه عرفانی دارند؛ هم از آن بهره می‌گیرند و به آن آسیب نمی‌رسانند و هم در نگاهشان، محیط‌زیست موجودی زنده است که به رشد و حیات دیگر موجودات کمک می‌کند. آیات متعدد قرآن هم، انسان را به تأمل و تدبر در طبیعت توصیه می‌کنند و این تدبیر و تأمل را نشان خردمندی انسان می‌دانند؛ چون انسان در طبیعت است که به خدا نزدیک می‌شود و نشانه‌های قدرت او را درک می‌کند.
اگر فقه اسلام در حوزه محیط‌زیست رعایت شود، دیگر شاهد بسیاری از بحران‌های امروزی نخواهیم بود؛ برای مثال در حج، حجاج در حال احرام، حق ندارند به طبیعت آسیبی بزنند و این درسی است که بدانیم در مسیر قرب، باید مراقب محیط‌زیست خود باشیم. اگر همین فقه ساده را رعایت کنیم، خیلی از اتفاقات ناگوار رخ نمی‌دهد و دیگر نیازی به دستگاه‌های عریض‌وطویل و تصویب قانون برای حفظ آن نیست.
همین فقه ساده محیط‌زیست در اسلام اگر رعایت و عملی شود، به بحران‌هایی مثل آلودگی آب و هوا که بیماری‌های بسیار به‌همراه دارد، مبتلا نمی‌شویم و هزینه‌های درمان روحی و جسمی و اجتماعی ما کاهش می‌یابد. امام‌صادق (ع) می‌فرمایند: «اگر بخواهید زندگی شما گوارا شود، سه ضرورت دارد؛ یکی هوای پاک، دوم آب فراوان و سوم زمین حاصلخیز و کشت و زرع». امروز بسیاری از بیماری‌ها و مشکلات زندگی ما به‌دلیل آلودگی هوا و کمبود بارش و آب است که کشاورزی را هم تحت‌تأثیر قرار داده و از رونق انداخته است.
حفظ محیط‌زیست به اندازه‌ای در اسلام اهمیت دارد که حتی در جنگ و برای غلبه بر دشمن هم نباید به آن آسیب رساند. سیره پیامبر (ص) و جنگ‌های صدر اسلام به‌خوبی اهمیت این موضوع را بازگو می‌کند. نقل است وقتی رسول خدا (ص) گردانی جنگى را به مأموریت دشمن مى‌فرستادند، به فرمانده آنان می‌فرمودند: «مراقب باشید که پیمان خود را نشکنید، در غنائم جنگى خیانت نکنید، گوش و بینى کسى را نبرید و اشجار دشمن را قطع نکنید، مگر آنکه ناچار شوید».
فقهای شیعه هم قطع درختان و تخریب مزارع را حتی در سرزمین دشمنی که درحال جنگ با مسلمانان است، جایز نشمرده‌اند و آن را مکروه و ناپسند می‌دانند. بنابر فقه دینی، منابع طبیعی و محیط‌زیست متعلق به همه انسان‌هاست و همه مردم و جانوران و موجودات زنده در منفعت آن شریک هستند.
روایات بار‌ها بر کاشت درخت و حفظ پاکی آب و هوا تأکید کرده‌اند و این حفاظت، برکات فردی و اجتماعی و دنیایی و اخروی بی‌شماری دارد. در آموزه‌های دینی، رونق طبیعت و محیط‌زیست با تقوا گره خورده است؛ چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: «اگر مردم شهرها ایمان بیاورند و تقوا پیشه کنند، برکات آسمان و زمین مکشوف می‌شود»؛ یعنی این تقواست که برکات محیط‌زیست را آشکار و بشر را بهره‌مند می‌کند.
علاوه‌بر رفتار‌هایی مثل آلوده کردن آب و هوا و قطع درختان و صدمه زدن به حیوانات و منقرض کردن نسل برخی گونه‌های جانوری و امثال آن که مستقیم به محیط‌زیست آسیب می‌رساند، هستند برخی گناهان ما که عقوبت آنها، از دست رفتن نعمت‌های طبیعی مثل بارش باران و خرمی طبیعت است؛ ازجمله این گناهان، کم‌فروشی است. امام‌باقر (ع) می‌فرمایند: «از گناهانی که مانع نزول باران است، کم‌فروشی است».
امیرالمؤمنین (ع) از رسول خدا (ص) نقل می‌کنند که ایشان فرمودند: «مادامی که امت من به پنج ویژگی پایبند باشند، پیوسته در خیر و برکت به‌سر می‌برند، اما اگر از هرکدام از آنها فاصله گرفتند، به قحطی و خشک‌سالی دچار خواهند شد. این پنج ویژگی عبارتند از: مهرورزی و ایجاد محبت بین یکدیگر، امانتداری، دوری از حرام، مهمان‌داری و به‌پا داشتن نماز»، بنابراین باید بدانیم که گناهان، اعمال زشت و بی‌تقوایی‌های ما بر محیط‌زیست اثر سوء می‌گذارد و به تخریب آن منتهی می‌شود.