«قنبر» نام غلام باوفای امام علی (ع) است که در نیمه دوم سده اول هجری به دستور حجاج‌بن‌یوسف ثقفی به شهادت رسید. در منابع تاریخی اطلاعات کمی درباره قنبر وجود دارد، اما در فرهنگ عامه مردم ایران حضور پررنگی دارد و در بسیاری از فتوت‌نامه‌ها و ولایت‌نامه‌های فارسی، بار‌ها از وی یاد شده است. همچنین برای وی مجالس روضه و تعزیه برپا می‌شده و بر همین اساس، شبیه‌نامه‌هایی نیز مرتبط با وی وجود دارد. این نوشتار در پی آن است تا با ارائه شواهد متعددی از متون فرهنگ و ادب عامه از قبیل فتوت‌نامه‌ها، ولایت‌نامه‌ها و شبیه‌نامه‌ها، جایگاه دینی قنبر را نزد مردم ایران نشان دهد.
درباره خانواده، نسب و قبیله قنبر و حتی کنیه وی، هیچ‌یک از منابع معتبر رجال، تاریخ و تراجم، اطلاعی به دست نداده‌اند. تنها از روایتی که شیخ مفید در باب شهادت قنبر به دستور حجاج‌بن‌یوسف ثقفی نقل کرده است، چنین برمی‌آید که کنیه وی «ابوحمدان» بوده است. به باور نگارنده، نبود اطلاعاتی درباره اصل و نسب و قبیله قنبر را می‌توان ناشی از آن دانست که او از موالی و بردگان غیرعرب بوده و شاید در جنگ به اسارت مسلمانان درآمده است.
به‌طور دقیق مشخص نیست که قنبر از چه زمانی به خدمت امام علی (ع) درآمده است؛ اما وجود نام وی در برخی اخبار دوره خلافت عمربن‌خطاب، ازجمله داستان قضاوت امیرالمؤمنین (ع) میان فرزند و مادری که با یکدیگر اختلاف داشتند، و قضیه ناودان خانه عباس، عموی پیامبر (ص)، نشان می‌دهد که قنبر دست‌کم از زمان خلیفه دوم در خدمت امام علی (ع) بوده است.
اخبار و شواهد فراوانی وجود دارد که نشان می‌دهد قنبر همواره ملازم امام علی (ع) و خادم و یار خاص آن حضرت، به‌ویژه در دوران خلافت ظاهری ایشان بوده است. شیخ کلینی در «کافی» و شیخ صدوق در «توحید» خود روایتی از امام صادق (ع) نقل کرده‌اند که آن حضرت فرمود: «قنبر، غلام علی (ع)، آن حضرت را بسیار دوست می‌داشت و زمانی که علی (ع) [از منزل]خارج می‌شد، او نیز با شمشیر به دنبال ایشان می‌رفت...»
همچنین از امام صادق (ع) به نقل از امام باقر (ع) روایت شده است که امام علی (ع) در یک بیت شعر فرمود:
«لما رأیتُ امراً مُنکراأو قدتُ ناری و دَعوتُ قنبرا»
یعنی: اگر با کار زشت و منکری مواجه شوم، آتش را برافروخته و قنبر را صدا می‌زنم.
قنبر در ادبیات صوفیان، جوانمردان و درویشان
از دیدگاه جوانمردان و شماری از طریقت‌های تصوف، قنبر از نخستین جوانمردان در صدر اسلام و از مهم‌ترین نماد‌های جوانمردی به شمار می‌آید. در بیشتر فتوت‌نامه‌ها و رسائل این طریقت‌ها که با ادبیاتی شبه‌عامیانه در قرون میانی و متأخر (در فاصله دوره ایلخانی تا قاجار) نگاشته شده، از قنبر به‌عنوان یکی از هفده میان‌بسته یا کمربسته‌ای یاد شده است که سلمان فارسی به اشاره و دستور حضرت امیر مؤمنان (ع)، آن‌ها را میان بست؛ یا به تعبیری کمر بست.
قنبر در ولایت‌نامه‌ها و جنگ‌نامه‌های اسطوره‌ای امام علی (ع)
در گذشته جنگ‌نامه‌ها و ولایت‌نامه‌هایی در میان شیعیان رواج داشته که موضوع آن‌ها شرح جنگ‌ها و حماسه‌آفرینی‌های امام علی (ع) بوده است. تعداد شایان توجهی از این ولایت‌نامه‌ها آمیخته با افسانه و خیال‌پردازی بوده و موضوع آن‌ها جنگ‌ها و نبرد‌های امام علی (ع) با دشمنان و پادشاهان کافری بوده است که در نهایت به دست امام علی (ع) کشته یا اسیر می‌شدند یا اسلام می‌آوردند. مهم‌ترین ولایت‌نامه‌های موجود، به نظم و سروده شاعران فارسی زبان است که مشهورترین و ارزشمندترین آن‌ها از نظر ادبی، خاوران‌نامه سروده «ابن حسام خوسفی» است.
در مثنوی خاوران‌نامه، قنبر در کنار چند تن دیگر از یاران امام علی (ع) و صحابه پیامبر (ص) همچون مالک اشتر، سعد وقاص، ابوالمحجن ثقفی و عمرو بن امیه، از شخصیت‌های اصلی داستان خاور زمین به شمار می‌آید. بر اساس این داستان، زمانی‌که امام علی (ع) به دعوت «چیپال زنگی» رهسپار «حصن ظفر» می‌شود، قنبر در پای قلعه در انتظار مولایش می‌نشیند که ناگاه جمعی از سپاهیان خاور زمین به او یورش می‌برند و او را مغلوب و اسیر می‌کنند و با خود به سوی خاور‌زمین می‌برند. امام علی (ع) پس از جنگ با قطّار آدم‌خوار و کشتن او، لشکر اسلام را به سمت خاور زمین هدایت می‌کند و پس از جست‌وجوی بسیار، قنبر را در «حصن ملوک» می‌یابد و می‌رهاند.
قنبر به‌عنوان غلام خاص امام علی (ع)، نزد مردم ایران محبوبیت و جایگاه دینی ویژه و منحصربه‌فردی یافته است که کمتر کسی از صحابه رسول خدا (ص) و یاران امیر مؤمنان (ع) از آن برخوردار شده‌اند. در ادبیات صوفیان و جوانمردان و فتوت‌نامه‌های اصناف، قنبر در ردیف شخصیت‌هایی همچون سلمان، به عنوان یار خاص و مقرب امام (ع) و مجری اوامر ایشان تصور شده است.
قنبر به‌عنوان کسی که نزدیک به ۳ دهه پایانی از عمر امام علی (ع)، یعنی تا زمان شهادت ایشان را درک کرده است، از شخصیت‌های اصلی در آیین‌های تعزیه و روضه‌خوانی در مناطق مختلف ایران به شمار می‌آید و در سالروز شهادت امیر مؤمنان (ع)، سوزناک‌ترین مراثی و ذکر مصیبت‌ها برای آن امام (ع)، از زبان حال قنبر بیان می‌شود. شهادت قنبر به دست حجاج‌بن‌یوسف ثقفی در راه دوستی مولای متقیان (ع) نیز انگیزه‌ای بوده است تا آیین شبیه‌خوانی اختصاصی برای شهادت قنبر برگزار شود و شبیه‌نامه‌های خطی متعدد باقی‌مانده، شاهدی بر این مسئله است.
در بیشتر ولایت‌نامه‌ها و جنگ‌نامه‌های امام علی (ع)، قنبر نقش پررنگ و حضور چشمگیری دارد و در کنار مرکب امام (ع) موسوم به «دُلدُل»، یک شخصیت مهم و عنصر پرتکرار در این ولایت‌نامه‌ها به شمار می‌آید. درواقع این پیوستگی و همراهی دائمی قنبر با امام علی (ع) در اسطوره، بازتابی است از ملازمت همیشگی قنبر با آن حضرت در بستر تاریخ و واقعیت.