اوایل مرداد بود که اعضای شورای اسلامی شهر مشهد تصویب کردند نام دو خیابان «آیت‌ا... شیرازی» و «نواب‌صفوی» پس از چند سال به نام‌های پیشین، ولی آشنای خود یعنی «بالاخیابان» و «پایین‌خیابان» بازگردد. این تصمیم سبب شد در سطر‌های پیش‌رو به بررسی تاریخچه و داشته‌های این خیابان که نخستین و قدیمی‌ترین خیابان مشهد است، بپردازیم.
هما سعادتمند | شهرآرانیوز؛ اوایل مرداد بود که اعضای شورای اسلامی شهر مشهد در جلسه علنی خود تصویب کردند نام دو خیابان «آیت‌ا... شیرازی» و «نواب‌صفوی» پس از چند سال به نام‌های پیشین، ولی آشنای خود یعنی «بالاخیابان» و «پایین‌خیابان» بازگردد. این تصمیم که با هدف احیای هویت شهری گرفته شده است، سبب شد در سطر‌های پیش‌رو به بررسی تاریخچه و داشته‌های این خیابان که نخستین و قدیمی‌ترین خیابان شهر است، بپردازیم.
نخستین خیابان مشهد
محلات قدیم مشهد با بوی ادویه‌های زیر بازارچه، هرم آفتاب پهن‌شده روی صدای «حی‌علی‌صلاه» ظهر، اشک حلقه‌زده در تماشای حرم و لخ‌لخ دمپایی زائرانی که راه سمت خانه دوست پیش گرفته‌اند، محلات قدیم مشهد با سایه‌سار درخت‌های توتش که هر خُلق گرفته‌ای را شیرین و عطرِ سرخی پیچ انار‌های لم‌داده روی لبه دیوارهایش، دِماغ جان را تازه می‌کند، محلات قدیم مشهد با خانه‌ها، مغازه‌ها، مردها، زن‌ها و بچه‌هایش همه و همه حلقه نگین انگشتری حضرت رضا (ع) هستند، زیرا به یمن حضور او، مشهد شهر قلب‌های مسلمان شده است. حالا این را که مشهد با کوچه‌های خاکی و خانه‌های کاهگلی‌اش، کی رنگ‌وروی شهر به خود گرفته است، باید در تاریخ نخستین خیابان‌کشی‌ِ آن جست‌وجو کرد. طبق منابع تاریخی، طول عمر این خیابان به عهد شاه‌عباس صفوی می‌رسد. درواقع یکی از اقدامات عمرانی صفویان در دوران زمامداری‌شان، خیابان‌کشی در مشهد بوده است که بعد‌ها آن خیابان به دو قسمت «پایین‌خیابان» و «بالاخیابان» معروف میشود. جالب است بدانید که تا زمان شاه‌عباس اول صفوی در همه ایران، تنها دو خیابان ساخته شده بود که یکی در هرات و دیگری در قزوین قرار داشت.
خیابان «هرات» که دست‌کم از هزار سال پیش از آن به نام «دشت خدایان» معروف بود، در زمان تیموریان تبدیل به محله خیابان شد و پس از آن هم شاه‌تهماسب صفوی در قزوین خیابانی احداث کرد، اما هم‌زمان با انتقال مرکز حکومت صفویه از قزوین به اصفهان و احداث میدان چهارباغ در آن شهر توسط شاه‌عباس، وی سومین خیابان ایران را هم به طول تقریبی سه کیلومتر از شمال‌غرب مشهد به جنوب‌شرق آن احداث می‌کند. بعد‌ها و در سده یازدهم هجری قسمت علیای این خیابان که حدود دو کیلومتر طول دارد و در شمال‌غرب واقع است، به «بالاخیابان» و قسمت سفلای آن که در جنوب‌شرق قرار دارد، به «پایین‌خیابان» مشهور میشود. درواقع این خیابان سراسری، شهر را به دو بخش شمالی یا پشت به حضرت و همچنین بخش جنوبی یا رو به حضرت تقسیم می‌کرد که بخش نخست (پایین‌خیابان) شامل محلات قبر میر، نوغان، قتلگاه و تپل‌محله می‌شد و قسمت دوم (بالاخیابان) محلات باغ‌عنبر، سراب، چهارباغ، سرشور، عیدگاه و جدید‌ها را دربر می‌گرفت. خلاصه‌اش اینکه آبادانی شهر مشهد تا قبل از توسعه و خیابان‌کشی‌های جدید، بر محور و امتداد همین خیابان بوده است.
بافت جغرافیایی محله پایین‌خیابان
طول این محله حدود یک کیلومتر است که از حرم مطهر تا دروازه پایین‌خیابان امتداد دارد. در گذشته محله پایین‌خیابان که دارای بیشترین واحد مسکونی و کمترین تعداد باغ بوده، فقیرترین محله شهر محسوب می‌شده است. قرار داشتن این محله در قسمت شرق و پایین‌دست شهر، سبب می‌شده است که آب خیابان و آب‌های فصلی و فاضلاب شهر در نهایت کثیفی به این محله برسد. علاوه‌بر این قرار داشتن پایین‌خیابان در حد فاصل محله سوداگر و جهودنشین عیدگاه و محله قدیمی و روستایی‌طبع نوغان و همچنین واقع بودن این محله بر سرِ شاهراه‌های تجاری و سیاسی و نظامی سرخس و مرو و هرات (محل حملات ترکمان‌ها، ازبک‌ها و افغان‌ها) این محله را تبدیل به محله‌ای پرمخاطره و آسیب‌پذیر کرده بود.
مشاغل مردم محله پایین‌خیابان
بر طبق آنچه شاهزاده زین‌العابدین‌میرزای قاجار در کتاب نفوس ارض‌اقدس نوشته، جمعیت عموم محله پایین‌خیابان را پیشه‌وران خرده‌پا و صاحبان مشاغل فقیرانه تشکیل می‌داده است. در آماری که او گرفته است، اعیان و دولتمردان کمتر در این محله سکونت داشته‌اند و شغل مردم این محله نیز باجگیر، بقال، حمال، خرکار، خرده‌فروش، درویش، دستفروش، دلال، زارع، ساربان، سبزی‌کار، سقا، شالباف، علاف، قصاب، کاه‌فروش، کهنه‌دوز، کلاه‌دوز، مقنی، نعل‌بند، هیمه‌کش و کارکنان و نوکران دولت و آستان قدس، ثبت شده است.
بافت جمعیتی محله پایین‌خیابان
محله کوچک غیرشمار‌ها یا (غریب‌زاده‌ها) در همین محله و محله نوغان (ظاهرا در کوچه سیاه‌آب یا سیاوون) واقع بوده است. درنتیجه ۲۳ خانوار از ۳۵ خانوار غریب‌زاده شهر در پایین‌خیابان می‌زیسته‌اند که بیشترشان خراط و مطرب بوده‌اند. همچنین وجود اراضی وسیع و حاصلخیز و موقوفه آب خیابان مشهد (متعلق به آستان قدس) در بیرون دروازه پایین‌خیابان، سبب شده بود که تعداد زارعان این محله نیز درخورتوجه باشد و داروغه مزارع آستان قدس به‌همراه یک داروغه دیگر در همین محله ساکن شوند. بیشترین کارخانه‌های شعربافی و کاروان‌سرا‌ها و تیمچه‌های شهر نیز در این محله قرار داشته است. طبق نخستین سرشماری مشهد در سال ۱۲۷۵ هجری‌شمسی، تعداد خانوار‌های این محله ۱۲۵۷خانوار ذکر شده است. همچنین بنا‌های محله در آن سال، ۲ مدرسه، ۱۴مسجد، ۱۴تکیه، ۵کاروان‌سرا و تیمچه، ۱۵حمام، ۱۰ آب‌انبار، ۱۲کارخانه و ۲۱باغ بوده است.
بافت جمعیتی محله پایین‌خیابان
بالاخیابان با اینکه ظاهرا بیشترین وسعت را درمیان محلات شهر داشته و در بلندآب و بالادست هم واقع بوده، تعداد منازل و جمعیت اهالی آن کمتر از دیگر محلات بوده است؛ چراکه آب خیابان و بیشترین قنات‌های مشهد از این محله وارد شهر می‌شده که باغ‌ها و باغچه‌های اعیان‌نشین‌ها را آبیاری می‌کرده است. باغ‌های هشت‌آباد، عنبر، سنگی، منبع و باغ‌های سرده، سعدآباد و نکاح که در بالاخیابان یا در جوار آن قرار داشته‌اند، برای مردم مشهد آشنا هستند. این بافت اعیان‌نشین سبب شده است در کتاب نفوس ارض‌اقدس، نام نقیب‌سادات رضوی، داروغه آب خیابان، شیخ‌الرئیس (رئیس دارالشفای آستان قدس) و تعداد دیگری از صاحب‌منصبان بلندپایه در فهرست ساکنان آن دیده شود.
طبق سرشماری صورت‌گرفته در سال۱۲۷۵ هجری‌شمسی، تعداد خانوار‌های این محله ۲۴۷۲خانوار برآورد شده است. همچنین بنا‌های محله در آن سال به این شرح است: ۲ مدرسه، ۳۸مسجد، ۱۲تکیه، ۱۷کاروان‌سرا و تیمچه، ۱۰حمام، ۱۵آب‌انبار، ۵۹کارخانه و ۳۷باغ.
مهم‌ترین بنا‌های تاریخی محله پایین‌خیابان
مزار پیر پالان‌دوز
این مقبره متعلق به محمدعارف عباسی، از عرفای بزرگ قرن دهم هجری و قطب سلسله ذهبیه است. بنای این مزار، چهارضلعی است و دارای گنبدی پیازی‌شکل و یک ایوان آجری زیباست. در داخل بقعه بر سقف‌ها بقایای نقاشی‌هایی از دوران صفویه وجود دارد. همچنین بنا با کاشی‌های ساده فیروزه‌ای‌رنگ تزیین شده است و تاریخ ساخت آن به سال۹۸۵ (ه. ق) پهلو می‌زند.
مدرسه عباسقلی‌خان
مدرسه عباسقلی‌خان یکی از مدارس بزرگ مشهد است که در زمان زمامداری صفویان ساخته شده است. بانی اصلی این بنا فردی به نام عباسقلی‌خان شاملو بوده که حاکم هرات بوده است. بر روی کتیبه‌ای که در سردر مدرسه وجود دارد، نام عباسقلی‌خان ذکر شده است و تاریخ ساخت بنا را نیز سال ۱۰۷۷ هجری‌قمری ذکر کرده‌اند. این مدرسه، یکی از شاهکار‌های معماری در ایران محسوب میشود.
مصلای پایین‌خیابان
این بنا در گذشته در بیرون از حصار شهر واقع بود و نظر کاروانیان را به سوی خود جلب می‌کرد. مصلای پایین‌خیابان در سال ۱۰۸۷ قمری، اوایل عهد صفوی مقارن با زمامداری شاه‌سلیمان صفوی، به سعی و اهتمام حاج‌ملک و معماری حاجی‌شجاعه، بنای اصفهانی، به امر نواب عالی‌مقام (ابوصالح)، از نقبای سادات رضوی مشهد (بانی مدرسه نواب) بنیان شده و در تاریخ ۱۵دی۱۳۱۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران با شماره ۱۴۱ به ثبت رسیده است.
شکل‌گیری محلات اطراف نخستین خیابان
به‌مرور هسته‌های جمعیتی در اطراف این خیابان‌ها سکنا می‌گزینند و محلات را تشکیل می‌دهند؛ درواقع در مراحل اولیه شکل‌گیری شهر، به‌تدریج مسیر سه کانون اصلی سناباد، نوغان و مجموعه حرم به شکل طولی به کاربری مسکونی تبدیل می‌شوند؛ به‌ویژه مسیر سناباد به حرم که علاوه‌بر راه زیارتی، کانال آبیاری اراضی اطراف نیز بوده است. هم‌زمان با رشد تدریجی شهر، مسیر راه‌های کاروانی منتهی به حرم به‌ویژه مسیر دروازه‌قوچان در شمال‌غرب و پایین‌خیابان در شرق نیز اشغال میشود و محلاتی ازقبیل سراب، چهارباغ و... به وجود می‌آیند. درنتیجه ظرفیت کانون‌های نوغان و سناباد در مقایسه با هسته زیارتی، کاهش می‌یابد و رشد فیزیکی شهر تحت‌تاثیر کانون مذهبی و راه‌های کاروان‌رو قرار می‌گیرد و این محور‌های ارتباطی هم‌زمان نقش‌های اقتصادی را نیز ایفا می‌کنند.
وجه‌تسمیه بالاخیابان و پایین‌خیابان
محله پایین‌خیابان که شامل دو حاشیه بخش سفلای خیابان مشهد است، میان محلات عیدگاه و نوغان قرار دارد، لذا عمر و قدمت آن کمتر از محله عیدگاه نیست، اما تا پیش از احداث خیابان توسط شاه‌عباس صفوی، محله مزبور قطعا به این نام خوانده نمی‌شده است.
طبق منابع تاریخی، شاه‌عباس در آغاز و پایان این خیابان دو دروازه جدید به نام‌های «بالاخیابان» و «پایین‌خیابان» نیز احداث می‌کند و پس از آن بوده است که حدود دروازه پایین تا حرم به «پایین‌خیابان» و از دروازه بالا تا حرم به «بالاخیابان» معروف میشود.
بافت جغرافیایی محله بالاخیابان
محله بالاخیابان که شامل دو حاشیه قسمت علیای خیابان مشهد بوده، در شمال‌غرب شهر و میان دو محله قدیمی سراب و نوغان قرار داشته است. درنتیجه قدمت آن به صدهاسال پیش می‌رسد، اما مانند محله پایین‌خیابان از آغاز سده ۱۱ هجری به این نام خوانده شده است. طول این محله یا قسمت علیای این خیابان، تقریبا دو کیلومتر بوده و از دروازه بالاخیابان (دروازه‌قوچان سابق و میدان توحید فعلی) تا حرم مطهر امتداد داشته است.
این محله گرچه از وسعت زیادی برخوردار بوده، چون آب شهر در این بخش قرار داشته، بیشتر مساحت آن را باغ‌ها و باغچه‌ها دربر می‌گرفته است. وجود این باغ‌ها سبب شده بود فضای مسکونی و درنتیجه جمعیت این محله، کم باشد.
مشاغل مردم محله بالاخیابان
ازآنجاکه روستا‌های فراوانی حدفاصل دروازه بالاخیابان تا چناران واقع بوده‌اند، بیشترین آذوقه، علف، هیزم، هیمه، سبزی و میوه شهر از طریق دروازه بالاخیابان وارد شهر می‌شده است و در بافت مشاغل مردم این محله، می‌توان علاوه‌بر طبقه مرفهان و صاحب‌منصبان، مشاغلی، چون گاودار، مقنی، هیزم‌شکن، علف‌کش، عمله، باغدار، باغبان، باغ‌تره‌کار، چوپان، دشتبان، زارع، زغال‌فروش، میراب، سبزی‌کار و سالار را هم دید. طبق منابع تاریخی، کاروان‌سرا‌ها و کارخانه‌های شعربافی این محله، کم و باغ‌ها و آب‌انبار‌های آن زیاد بوده است. در قرن حاضر نیز بیشتر علافی‌ها، تره‌بارفروشی‌ها و میادین بار شهر مشهد در این محله و در جوار آن بوده‌است.
مهم‌ترین بنا‌های تاریخی محله پایین‌خیابان
باغ و نهر نادری
باغ نادری نیاز به معرفی ندارد اما، معروف‌ترین نهر مشهد که هنوز هم خنکای خیالش، خاطر موسپیدکرده‌های شهر را‌تر می‌کند، نهر نادری بوده که از این خیابان می‌گذشته است. این نهر از کوچه «باغ‌عنبر» به سمت غرب، در امتداد بالاخیابان تا دروازه‌قوچان فعلی، عبور می‌کرد و در اطراف آن کاروان‌سرا‌های بزرگ، محل نگهداری دواب اسب و شتر، کارگاه‌های دباغی و صباغی (آشگری و رنگرزی)، انبار‌های غله و بوجاری قرار داشت. طبق اسناد تاریخی، با روی کار آمدن صفویه، به‌دلیل توجه آنان به شهر مشهد، افزایش جمعیت این شهر و تشدید بحرانِ کمی آب، به دستور شاه‌عباس کار انتقال آب از چشمه‌گیلاس به مشهد که با کار علی‌شیر آغاز شده بود، تکمیل شد. وی پس از خرید آب از صاحبان اصلی، آن را در ۱۰۲۳ هجری‌قمری وقف آستان قدس رضوی کرد. او خیابان مشهد (بالا و پایین‌خیابان) را از شرق به غرب احداث کرد.
بعد از آن هم نهری با نام «نهر شاهی» در آن جاری ساخت و دستور داد در دو طرف جوی، درخت‌کاری کنند. طبق وقف‌نامه، تمامی آب چشمه‌گیلاس باید به صحن آستانه متبرکه آورده شود تا عامه مسلمین از آن بهره برند. دیگر آنکه احدی حق احداث نهر جدید چه در بالا و چه در پایین آستانه را ندارد که آب را به زراعت، باغات، خانه‌ها، برکه‌ها و حمام‌های خود ببرد و فقط مردم اجازه دارند به قدر احتیاج از این آب استفاده کنند. حتی اجازه داده نشده است املاک آستانه که در مسیر این نهر قرار دارند، از این آب استفاده کنند.
در این وقف‌نامه تأکید شده است: «پس از آنکه آب از شهر خارج شد، صرف زراعت املاک آستانه و آشپزخانه حضرت بشود.»، لذا چنین شد که نهر شاهی با گذشتن از میان خیابان به حرم می‌رسید. این نهر در دوره نادرشاه تغییراتی کرد، اما بعد‌ها با افزایش جمعیت شهر، به محل شست‌وشوی ظروف و رخت‌های چرک، تبدیل و آب آن رفته‌رفته کثیف شد، تاآنجاکه محل انواع امراض و بیماری‌های پوستی گردید؛ به همین سبب از سال ۱۳۰۰ که موضوع پوشاندن نهر مطرح شد، اتفاقی نیفتاد تااینکه در سال ۱۳۴۴ شمسی مرحوم شهرستانی، شهردار وقت مشهد، با موافقت تیمسار سپهبد، نادر باتمان‌قلیچ، نایب‌التولیه آستان قدس رضوی که استاندار خراسان هم بود، تمام درخت‌های کهن چنار و... را که از زمان صفویه تا آن زمان در طول چهار کیلومتر خیابان علیا و سفلی بود، قطع کردند و روی نهر را با بتون‌آرمه پوشاندند. این‌گونه شد که این نهر از نظر‌ها محو شد تا این روز‌ها محل انتقال آب‌های خاکستری و سطحی مشهد باشد.
مسجد کرامت
یکی از مساجد قدیمی و معروف شهر مشهد است که در چهارراه شهدا (چهارراه نادری) واقع شده‌است. این مسجد بزرگ از گذشته به‌دلیل قرابت با حرم علی‌بن‌موسی‌الرضا (ع)، محل رفت‌وآمد جمع کثیری از زوار بوده است. مسجد کرامت در دوران انقلاب، مرکز و ستاد عملیاتی راهپیمایی‌ها بود. در واقعه ۱۰دی۱۳۵۷ نیرو‌های نظامی شاه به مسجد و مردم اطراف حمله کردند که این واقعه به کشته و زخمی شدن عده‌ای از معترضان انجامید.