این گزارش تنها بهانه‌ای است برای اینکه در روزی که به نام روز روستا و عشایر نام گذاری شده و در سالی که شعارش «توسعه گردشگری روستایی» است بگوییم خاک توس مشهد برای گردشگری کشاورزی آماده است.
شیما سیدی | شهرآرانیوز؛ روی کاغذ همه چیز به نفع کاشت و برداشت «گردشگری کشاورزی» در توس است. از یک سو مرداد امسال برای نخستین بار در ایران بخشنامه گردشگری کشاورزی صادر شد که نشان دهنده توجه وزارتخانه به تنوع در بحث گردشگری با تکیه بر کشاورزی است.
از سوی دیگر ۲۲ شهریور خبر خروج ۷۵۰ هکتار از زمین‌های کشاورزی توس از محدوده طرح تفصیلی و باقی ماندن آن‌ها به عنوان اراضی زراعی قطعی شد. تا اینجای کار یک منطقه گردشگری داریم و حجم زیادی زمین کشاورزی که ترکیبش کشت خوبی می‌شود.
البته ممکن است برخی بگویند در توس آن قدر ظرفیت گردشگری تاریخی و فرهنگی وجود دارد که دیگر جایی برای گردشگری کشاورزی نمی‌ماند. پاسخ مشخص است. انواع گردشگری‌ها نافی یکدیگر نیستند، که همگی تکمیل کننده زنجیره جاذب اند. چه عیبی دارد وقتی می‌گوییم فردوسی دهقان زاده بوده، گردشگر بتواند در پیشگاه او، کار و کسب دهقانان امروزی را هم ببیند؟ با این حال، روی زمین داستان چیز دیگری است. اگر امروز سری به زمین‌های کشاورزی منطقه گردشگری توس بزنید، چیزی که بیشتر به چشم می‌آید زحمت است و بلندترین صدایی که به گوش می‌رسد آه و فغان.
در چند سال اخیر سرعت سبز شدن ویلا‌ها در توس به مراتب از سرعت رشد محصولات کشاورزی پیشی گرفته است. کشاورزان به حال خود رها شده اند و گاه به دلیل انتخاب نادرست بذر یا نوع محصول، با وجود یک سال زحمت، محصول چندانی برداشت نکرده و جز ضرر چیزی ندیده اند.
از آن سو به دلیل ارزشمند شدن زمین، کسانی که کشاورزی را کنار گذاشته اند و زمین هایشان را فروخته اند دست کم در کوتاه مدت عاقبت بخیرتر شده اند. در این احوال، گردشگری کشاورزی شاید مناسب‌ترین راه حل باشد، شاخه‌ای از گردشگری که قرار است کمکی باشد برای افزایش آورده اقتصادی کشاورزان و انگیزه‌ای برای حفظ پیشه شان. البته که کلیت این بحث هنوز در حد یک دانه بذر است و این گزارش هم تنها بهانه‌ای است برای اینکه در روزی که به نام روز روستا و عشایر نام گذاری شده و در سالی که شعارش «توسعه گردشگری روستایی» است بگوییم خاک توس برای گردشگری کشاورزی آماده است. کافی است دست به دست هم دهیم، بذر را بکاریم و بعد از گذشت یک دوره (روز‌های کرونایی) محصول مناسب را درو کنیم.
دست کم ۱۰۰ کشاورز در توس فعال اند
برای آگاهی از ظرفیت‌های گردشگری کشاورزی منطقه توس و چگونگی تمایل کشاورزان به این امر، به همراه حمیده روحبخش، رئیس انجمن صنفی راهنمایان گردشگری، راهی این خطه پربرکت شدیم. مجید آراسته، یکی از اهالی توس سفلی و از کشاورزان قدیمی این منطقه، هم راهنمایمان شد تا ما را به زمین‌های کشاورزی ببرد و با کشاورزان هم کلام کند. اصطلاح «گردشگری کشاورزی» برای آراسته جدید بود و وقتی هدفمان از تهیه گزارش را همین اصطلاح بیان کردیم، با اینکه به نظر می‌رسید امید چندانی به رونقش ندارد، چیزی نگفت و تا آخر راه همراهی مان کرد، اما در انتها نکاتی گفت که درخور توجه بود.
اولین مقصدمان یک زمین کشاورزی چهارهکتاری در فاصله‌ای کوتاه از بولوار شاهنامه بود که دسترسی اش از راه اسفندیان میسر می‌شد. در طول راه، سر صحبت را با پرسش از تعداد کشاورزان توس باز کردیم و چنین شنیدیم: بیشتر توسی‌ها شغل آبا و اجدادی شان کشاورزی است، اما حالا شاید بتوان ۱۰۰ نفر را نام برد که کشاورز باقی مانده اند.
چون نگاهش به گذشته است، «۱۰۰ نفر» را جوری ادا می‌کند که انگار رقم زیادی نیست، اما به واقع برای تکیه بر گردشگری کشاورزی آمار چشمگیری به شمار می‌رود. درباره مساحت زمین هر مالک می‌پرسیم. آراسته می‌گوید: زمین‌ها در توس سفلی، اسفندیان، اسلامیه، مردارکشان و ... پراکنده است و بیشتر افراد خرده کشاورز هستند. هر کدام دو سه هکتار زمین دارند، اما اگر با رابطه فامیلی حساب کنیم، مثلا ۴ تا برادر مجموع مساحت زمینشان ۱۰ هکتار می‌شود. به جز این ۴ عمده کشاورز، مزرعه‌های چندده هکتاری هم داریم.
اشک می‌ریزیم و پیاز برداشت می‌کنیم
رد بلوکه‌های سیمانی باقی مانده روی زمین که در گوشه و کنار مسیر به چشم می‌خورد، حکایت از یک داستان تکراری در توس دارد. قطعه بندی و ساخت و سازغیرقانونی و بعد هم تخریب با حکم قانون. با این حال، هنوز هم ویلا‌ها و خانه‌های غیرمجاز ساخته شده در توس کم نیست. از میانشان می‌گذریم و در کنار یکی از زمین‌های کشاورزی توقف می‌کنیم. علیزاده مالک زمینی است که در آن پیاز کشت شده است. اشک می‌ریزد، نه به دلیل بوی پیاز، که از کیفیت نامرغوب بذری که امسال حواله اش کرده اند. می‌گوید: ۴۰۰۰ متر زمین به دلیل سم و بذر نامناسب، تنها یک تن پیاز داده در حالی که سال‌های قبل همین زمین ۲۰ تن پیاز می‌داد. گله اش به جهاد کشاورزی است که کشاورزان را به حال خود رها کرده است.
می‌گوید: ما کشاورزان پشت کار را داریم، اما حمایتی نمی‌شویم و سال به سال ضرر می‌کنیم. همین امسال ۵ میلیون هزینه کردم، اما در نهایت محصول آن چنان بی کیفیت بود که حتی کرا نمی‌کرد برای جمع آوری اش کارگر بگیرم. اگر جهاد کشاورزی هر سال قبل از کشت یک جلسه با کشاورزان هر منطقه بگذارد و مثلا بگوید کشاورزان اسفندیان، شما چند هکتار دارید و چه می‌خواهید بکارید، بذرتان را از کجا بگیرید، همین کار کلی به کشاورزان کمک می‌کند. اما بی توجهی‌ها باعث شده است کشاورزان از ادامه کار ناامید شوند و پی فروش زمین بروند. آن قدر از کشاورزی ناامید است که جایی برای باز کردن بحث گردشگری کشاورزی نمی‌ماند. به جز این، تک محصولی بودن زمینش نشان می‌دهد به تنهایی ظرفیت راه اندازی این پیشه را ندارد.
آب کم است، اما مرغوب است
آب یکی از مهم‌ترین پیش نیاز‌های کشاورزی است. در توس نیز به این دلیل که هنوز آب کشف رود وارد مشهد نشده و با فاضلاب آلوده یکی نشده، کیفیت مقبولی دارد. اما بحث خشک شدن چاه‌ها و کمبود آب این روز‌ها یکی از معضلات کشاورزی شده است و اگر با روش‌های نوین جایگزین نشود، در چند سال آینده ریشه کشاورزی را می‌خشکاند.
گندم و صیفی جات مهم‌ترین محصولات توس است
گندم، جو، گوجه، پیاز، بادمجان و به طور کل صیفی جات مهم‌ترین محصولات کشاورزی توس است که به صورت بالقوه جاذبه و ظرفیت لازم برای ایجاد گردشگری کشاورزی را دارد. اختصاص برخی قطعات کشاورزی به نهالستان و کاشت نهال‌های سیب، بادام، زردآلو و ... هم از لحاظ زیبایی چشمی می‌تواند تکمیل کننده باشد. در گردشگری کشاورزی هم بر همین تنوع محصول برای جلب نظر گردشگری بسیار تأکید می‌شود. اما آنچه تاکنون به چشم دیدیم بیشتر پراکندگی، تک محصولی و خرده مالکلی است.
حضور عشایر هزارمسجد در توس می‌تواند تکمیل کننده گردشگری کشاورزی باشد
در طول مسیر، حضور چادر‌های عشایری و دام هایشان در زمین‌های کشاورزی توجهمان را جلب می‌کند. با عشایر که هم کلام می‌شویم، می‌گویند از برج ۵ به منطقه فردوسی می‌آیند و زمین های کشاورزی را که به کشت گندم و جو اختصاص داشته است اجاره می‌کنند تا گوسفندانشان از کاه‌های باقی مانده در زمین تغذیه کنند. تا حوالی برج ۸ اینجا هستند و بعد می‌روند سمت کلات و میامی. بهار و نیمه تابستان را هم در هزارمسجد سر می‌کنند.
پاییز تقریبا وقت استراحت عشایر است. کار چندانی ندارند، نه خبری از پشم چینی هست و نه دوشیدن شیر. از قضا پاییز هم زمان است با حضور گردشگران خارجی در محدوده آرامگاه فردوسی. ترکیب این ۲ می‌تواند هم به درآمدزایی و اشتغال عشایر در پاییز کمک کند و هم حضور در چادر عشایر را برای گردشگران خارجی مهیا، آن هم در این فاصله اندک از مشهد.
بهره گیری از ظرفیت عشایر به تکمیل زنجیره گردشگری کشاورزی هم کمک می‌کند، صحبتی که به محض در میان گذاشتن آن با عشایر مورد استقبال قرار گرفت: در پاییز سرمان خلوت است و اگر گردشگر بیاید، حاضریم تنور بزنیم، نان بپزیم، کشک درست کنیم، غذای محلی بپزیم و خلاصه هرکاری می‌کنیم. با حساب سرانگشتی، می‌گویند حدود ۴۰ خانوار عشایر در همین منطقه فردوسی ساکن اند.
صرف ناهار در توس همیشه معضل راهنمایان گردشگری است
اینکه راهنمای گردشگری بعد از بازدید از آرامگاه فردوسی و هارونیه، گردشگر را برای صرف ناهار در توس کجا ببرد، همیشه معضل است. حمیده روحبخش با اشاره به این جای خالی می‌گوید: متأسفانه در توس به سختی یک جای تمیز و آبرومند برای اینکه بتوانیم گردشگر را برای صرف ناهار ببریم پیدا می‌شود. اگر چادر‌های عشایری مناسب و تمیزی برپا شود، ما می‌توانیم برای صرف غذای محلی به آنجا برویم، چون معمولا گردشگر یک وعده غذایش را در طرقبه و شاندیز یا در رستوران هتل به صرف شیشلیک و کباب می‌گذراند. وقتی به توس می‌آید، دوست دارد یک غذای محلی تمیز و خوب بخورد. یک چادر اصیل عشایری با تزیینات مناسب که در آن عشایر با لباس سنتی مردم خراسان از گردشگران پذیرایی کنند و غذا و صنایع دستی همین منطقه را به آن‌ها بفروشند.
اگر به ما توضیح دهند گردشگری کشاورزی چیست حاضریم سرمایه گذاری کنیم
مجید سرباز که در کنار برادران و پسرعموهایش در مجموع ۹ هکتار زمین کشاورزی در توس دارد می‌گوید: هزینه‌های بالا و درآمد پایین کشاورزی باعث شده است خودمان کار را رها کنیم و زمین‌ها را اجاره دهیم، اما اگر کسی ما را راهنمایی کند و بگوید برای ایجاد گردشگری کشاورزی باید چه کار کنیم، حاضریم سرمایه گذاری کنیم.
آراسته هم که از ابتدای گزارش همراهمان بود و گفتگو‌ها را می‌شنید می‌گوید: ما همه بچه کشاورزیم، اما هیچ گاه چنین چیزی نشنیده بودیم. اولین بار است که اصطلاح «گردشگری کشاورزی» را می‌شنویم. کجا تا به حال به ما گفته اند این کار را بکنید و ما نکرده ایم؟ وگرنه چه اشکالی دارد گردشگر بیاید از ما خرید کند و کشاورز هم کمی انگیزه بگیرد؟ اصلا بگویند این کشت جذابیت بیشتری دارد، ما هم همان را می‌کاریم. اما وقتی نمی‌دانیم، همان محصولی را می‌کاریم که از قدیم پدرانمان می‌کاشتند. نتیجه هم این شده است که کسی که الان یک گلخانه یک هکتاری زده از آقای سربازنامی که ۱۰ هکتار زمین دارد بیشتر سود می‌کند. به نظرم همه این مشکلات از نبود آگاهی و ارتباط است.
یک مجموعه خودکفای کشاورزی
همان طور که ابتدا هم گفتیم، در منطقه فردوسی مزرعه بزرگ و کامل کشاورزی هم کم نیست. نمونه اش مزرعه ده هکتاری خانواده رضوی در حاشیه شاهنامه ۳۹ که با کار کشاورزی، پرورش ماهی، دامداری، پرورش ماکیان، باغداری و ساخت ادوات کشاورزی یک مجموعه خودکفا شده است. آقای رضوی، پدر خانواده، از آن کشاورز‌های اصیل است و مخالف سرسخت ویلاسازی. همین عقیده هم تاکنون مجموعه را سرپا نگه داشته است. نگهداری از مرغابی ها، بوقلمون ها، گوسفندان و به طور کلی امور دامداری با خانم خانه است و رسیدگی به امور کشاورزی با پدر خانواده. فرزندان هم بیشتر در کار ساخت ادوات کشاورزی فعال اند. در این باغ سرسبز هرچه بخواهید یافت می‌شود، از درخت پسته و عناب و زالزالک گرفته تا ۷ رقم انگور و چند هکتار گندم و بادمجان.
توس یکی از اولین مکان‌هایی است که مدنظر ما قرار خواهد گرفت
رستمی، مدیر روابط عمومی جهاد کشاورزی، با اشاره به جدید و تا اندازه‌ای ناشناخته بودن گردشگری کشاورزی در ایران و در پاسخ به گله کشاورزان توسی مبنی بر انجام نشدن اطلاع رسانی، توضیح می‌دهد: بحث آگروتوریسم یا گردشگری کشاورزی موضوع جدیدی است که تا به حال کاری در این زمینه انجام نشده است، نه در توس و مشهد و نه در کل ایران؛ بنابراین الان کسی نمی‌تواند در جهادکشاورزی اطلاعات چندانی به کشاورزان بدهد، زیرا اطلاعات خودمان هم فعلا محدود است. اداره جهاد کشاورزی به تازگی با همکاری میراث فرهنگی شروع به بررسی ظرفیت‌های خراسان در این زمینه کرده است و چندی پیش هم بازدید مشترکی از یک مزرعه در میانه راه سبزوار و نیشابور داشتیم.
در ابتدا باید برای چند مرکز به صورت پایلوت و نمونه مجوز صادر کنیم و استانداردسازی شود و بعد بقیه را ساماندهی کنیم. او سپس با تکیه بر ظرفیت توس می‌گوید: توس از آنجایی که نزدیک به مشهد است و ظرفیت گردشگری تاریخی و فرهنگی دارد، می‌تواند در زمینه گردشگری کشاورزی نیز مطرح شود. صددرصد یکی از اولین مکان‌هایی که مد نظر ما قرار خواهد گرفت بحث گردشگری در توس خواهد بود و برنامه بازدید از آن خواهیم داشت.
قرار نیست در گردشگری کشاورزی امکانات لوکس ارائه شود
یوسف بیدخوری، معاون گردشگری اداره میراث فرهنگی خراسان رضوی، با تعریف استاندارد‌ها در گردشگری کشاورزی می‌گوید: همان طور که در بخشنامه صدور مجوز برای گردشگری کشاورزی نوشته شده است، بهتر است مزارعی برای دریافت مجوز اقدام کنند که تنوع محصول دارند. یعنی در کنار کار زراعت، باغداری، پرورش ماهی، پرورش ماکیان و حتی گیاهان دارویی هم داشته باشند و بتوانند مجموعه‌ای از خدمات گردشگری کشاورزی را به گردشگر ارائه کنند. اگر زمین‌ها کوچک و خارج از استاندارد باشد و حتی یک سایه برای استراحت نباشد و فضا تنوع کافی نداشته باشد، گردشگر خیلی زود خسته می‌شود و جذابیتی برای مراجعه دوباره ندارد.
او سپس با اشاره به فعالیت‌های قابل انجام در گردشگری کشاورزی می‌گوید: قرار نیست روی زمین کشاورزی هتل سازی شود یا امکانات لوکس ارائه شود بلکه زمین کشاورزی باید کشاورزی باقی بماند و کار‌های گردشگری در کنار آن ارائه شود. این کار‌ها می‌تواند بازدید، خرید محصولات، ماهیگیری، جمع آوری محصول، آموزش گیاه شناسی یا تفریحاتی در همین زمینه کشاورزی باشد.