محمد کاملان | شهرآرانیوز؛ یکی از اصلی‌ترین و مهم‌ترین منابع تأمین آب شهر مشهد دشت این شهر است که در این سال‌ها اوضاع آن به دلیل حفر چاه‌های غیرمجاز و مجاز برای مصارف کشاورزی و صنعتی و برداشت‌های بیش از حد، به شدت بحرانی شده است. براساس آمار‌ها ۳۴ دشت از ۳۷ دشت خراسان رضوی در وضعیت بحرانی قرار گرفته اند که از میان وضعیت دشت‌های مشهد، نیشابور، کاشمر، بردسکن، خواف و جوین به دلیل فرونشست‌هایی که اتفاق افتاده است، بحرانی‌تر از بقیه است و رسیدگی نکردن به وضعیت آن‌ها باعث می‌شود تا آب خوان‌های زیرزمینی از دور خارج شوند و از بین بروند.
کارشناسان حوزه آب معتقدند که برگشت آب سفره‌های زیرزمینی به حالت اول ممکن نیست و تنها راه آن است که میزان برداشت آب از این سفره‌ها به حداقل برسد؛ کاری که از حدود یک دهه پیش و با طرح جایگزینی پساب با آب کشاورزی آغاز و تا امروز ۳ فاز از آن اجرا شده است و فقط فاز ۴ آن که سنگین‌ترین و مهم‌ترین بخش این پروژه است، در میانه راه متوقف باقی مانده است. با اجرای این طرح و از مدار خارج شدن چاه‌های کشاورزی، دشت مشهد می‌تواند تا حدی نفس بکشد و سفره‌های آب زیرزمینی این دشت کمی به تعادل برسد.
اوضاع دشت مشهد در همین ۴ تا ۵ سال اخیر بحرانی نشده و این روند از حدود ۵۰ سال پیش آغاز شده است و همان سال‌ها هم این دشت، به عنوان دشت ممنوعه معرفی شد؛ ممنوعیتی که تا همین امروز ادامه دارد و اوضاع این دشت نه تنها بهتر نشده، بلکه بدتر هم شده است. براساس آمار‌هایی که منتشر شده است، دشت مشهد سالیانه بین ۲۲ تا ۲۵ سانتی متر نشست می‌کند که از متوسط جهانی بالاتر است.
از اوایل دهه ۷۰ و با افزایش جمعیت مشهد و بحرانی‌تر شدن روز به روز این دشت، دولت بالاخره به فکر ایجاد منبع آبی جدید برای شهر با سامان دهی وضعیت فاضلاب افتاد و احداث اولین تصفیه خانه‌های فاضلاب در مشهد در دستور کار قرار گرفت. سال ۱۳۷۶ هم طرح تأمین آب مشهد از طریق جایگزینی پساب تصفیه شده با آب کشاورزی در دولت تصویب و در بودجه سالیانه کشور هم هر سال برای آن اعتباری در نظر گرفته شد. ۱۰ سال بعد بخشی از این پروژه عظیم اجرا شد و سال ۱۳۹۸ هم با حضور وزیر وقت نیرو، یک فاز دیگر از طرح جایگزینی پساب با آب کشاورزی افتتاح شد تا مزرعه نمونه و اراضی طرق از پساب تصفیه شده شهر مشهد برای آبیاری استفاده کنند.
در همین زمینه مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی در گفتگو با شهرآرانیوز، با تأکید بر بحرانی بودن وضعیت دشت مشهد گفت: دشت مشهد یکی از بحرانی‌ترین دشت‌های کشور است که به دلیل برداشت بیش از حد، سالانه سطح آب زیرزمینی در بعضی از نقاط آن بیش از یک متر افت و سطح زمین حدود ۲۵ سانت در برخی مناطق نشست می‌کند.
محمد علایی ادامه داد: این نشست، پایداری راه آهن، خطوط انتقال انرژی، راه ها، خطوط برق و لوله‌های آب، فرودگاه و به ویژه ساختمان‌ها را تهدید می‌کند و از طرف دیگر پایین آمدن سطح آب باعث می‌شود که آب به مرور زمان شور شود و منابع آبی از دست برود.
وی با اشاره به تهیه و تصویب یک بسته مدیریتی برای این کار تصریح کرد: یکی از مواردی که در آن بسته مدیریتی مطرح و در اجراست، جایگزینی پساب با آب چاه‌های کشاورزی است. یعنی فاضلاب مشهد طبق استاندارد‌های زیست محیطی تصفیه و بعد از آن با منابع آب کشاورزی جایگزین شود.
علایی درباره جزئیات اجرای این طرح برای تأمین منابع آب مشهد گفت: این طرح ۴ پروژه دارد. یکی جایگزینی پساب با اراضی سد کارده بود که انجام شد. دیگری جایگزینی با اراضی طرق است که آن هم به بهره برداری رسید و پروژه سوم هم جایگزینی پساب مشهد با چاه‌های مزرعه نمونه است که بخش اول آن اجرا و افتتاح شد.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی چهارمین فاز این پروژه را مهم‌تر از سه بخش دیگر دانست و افزود: بخش چهارم این طرح، جایگزینی پساب با چاه‌های غرب مشهد است که بیشترین تعداد چاه را دارد و یک اَبَر پروژه محسوب می‌شود. این پروژه به دلیل اعتبار سنگینی که لازم دارد متوقف مانده است.
وی با بیان اینکه تا امروز فقط بخشی از خط لوله فاز چهارم از پروژه جایگزینی پساب با آب کشاورزی اجرا شده است، گفت: امروز حدود ۱۳ کیلومتر خط لوله در این پروژه اجرا شده است که باید با چاه‌های کشاورزی‌ای که در این محدوده هستند جایگزین شوند و بعد از آن، این خط لوله ادامه پیدا کند. در طرح نهایی خط لوله فعلی تا چناران و بعد از آن پیش خواهد رفت. همه تلاشمان در سال‌های اخیر که مشهد و خراسان رضوی با کم آبی روبه روست این بوده است که اعتبار لازم برای این پروژه تأمین شود که امیدواریم در یکی دو سال اخیر جهش خوبی در اجرای این پروژه داشته باشیم.
علایی افزود: سه تصفیه خانه بسیار خوب برای این طرح ساخته شده است که اکنون مشغول کاراست و دو تصفیه خانه دیگر هم درحال ساخت است. البته در تصفیه همه الزامات و استاندارد‌های زیست محیطی رعایت می‌شود تا در آینده آب و خاک و سلامت مردم و کشاورزان به خطر نیفتد.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی همچنین با تأکید بر توسعه نیافتن کشاورزی با اجرای این طرح بیان کرد: با این آب قرار نیست کشاورزی را توسعه بدهیم و اراضی جدیدی را زیر کشت ببریم، بلکه اراضی موجود که از آب چاه استفاده می‌کنند، با توافق با کشاورزان به آن‌ها پساب تحویل می‌شود.
وی با اشاره به اینکه خراسان رضوی با وضعیت فعلی آب سال هاست که دیگر کشش توسعه کشاورزی ندارد، افزود: چاره‌ای نداریم جز اینکه به سمت افزایش بهره وری برویم و سال هاست که این مسئله مطرح است. باید ببینیم که اکنون به ازای یک مترمکعب آب چقدر محصول تولید می‌کنیم و آن را به میانگین جهانی نزدیک کنیم و به جایی برسیم که دوبرابر میزان فعلی محصول کشاورزی برداشت کنیم. از طرف دیگر طبق آمار‌ها ۳۰ درصد از محصولات کشاورزی ایران در فرایند کاشت و برداشت و انتقال به بازار به ضایعات تبدیل می‌شود که آن را هم باید به صفر برسانیم. اگر این دو کار انجام شود، بدون اینکه نیازی به توسعه کشاورزی داشته باشیم، می‌توانیم حجم شایان توجهی به محصولات کشاورزی مان اضافه کنیم.