هما سعادتمند | شهرآرانیوز؛ آغاز قرن چهاردهم برای مشهد، شروع نخستین تغییراتی است که به آن جلوه شهری مدرن می‌دهد و پیراهنی نو بر پیکره‌اش می‌پوشاند.
این تغییرات که پس از مشروطه با تغییر در دیدگاه‌ها، مطالبات مردمی و حتی سبک زندگی رخ می‌نماید، در گام‌های بعدی سبب دگرگونی در سیمای شهری می‌شود. آسفالت خیابان‌ها نخستین راهکار برای این پوست‌اندازی کالبدی است.
اسناد مکتوب بر‌جای‌مانده، تاریخ تصویب طرح آسفالت‌ریزی خیابان‌های ارض اقدس را تا روز‌های آبان سال ۱۳۱۳ خورشیدی به عقب می‌برند.
البته این طرح به دلایلی در این سال اجرا نمی‌شود و با چند سال تأخیر به سرانجام می‌رسد، اما در‌نهایت این اتفاق پنج‌سال بعد به سرانجامی خوش ختم می‌شود.
مشهد قرن ۱۴، کوچه‌های خاکی اش را که گاه دستِ زنی آب بر آن می‌زده است تا گرد از پای رهگذران بنشاند، پشت سر می‌گذارد و تن به سینه سنگی می‌دهد تا اولین گام را برای تحولی شهری بردارد.
براساس اسناد بر جای مانده، نخستین اقدامات برای سنگ فرش شدن خیابان‌های شهر حوالی سال‌های ۱۲۹۲ تا ۱۲۹۵ خورشیدی یعنی در زمان شهردار بودن «کاشف الملک» صورت گرفته، اما نخستین خیابانی که آسفالت می‌شود، خیابان «ارگ» است که پیش از این «ارک» نامیده می‌شده است و پس از انقلاب اسلامی نیز به «امام خمینی (ره)» تغییر نام می‌دهد.
خبر‌های مطبوعاتی می‌گویند که طرح آسفالت این خیابان در سال ۱۳۱۵ خورشیدی از دروازه ارگ شروع شده و تا یک سال پس از آن ادامه داشته است.
این یعنی این خیابان در دوره ریاست «ابراهیم شریفی» بر بلدیه مشهد، رخ داده، ولی تلاش‌ها برای به سرانجام رسیدن این اتفاق گویا از چند سال قبل پی ریزی شده بوده است.
به شهادت خبری که روزنامه «آزادی» ۲۸ بهمن ۱۳۱۳ خورشیدی چاپ و منتشر می‌کند، نخستین اقدام‌ها برای آسفالت خیابان‌های مشهد توسط «دکتر ابوالقاسم شیخ احیاءالدوله» صورت گرفته که در آن دوران، ریاست بر بلدیه مشهد را بر عهده داشته است.
این روزنامه در بند سوم و نهمِ خبری که در هر سطر آن، شرح یکی از اقدامات دکتر شیخ آمده است، به موضوع سنگ فرش کردن کوچه‌ها و آسفالت خیابان اشاره می‌کند و می‌نویسد: «برای اطلاع قارئین محترم از عملیات و اقدامات دوماهه آقای دکتر شیخ؛
رئیس محترم بلدیه، اجمالا درج می‌کنیم: سنگ فرش کوچه‌های خراب نوغان و سنگ فرش میدان شاهپور از کار‌های در دست انجام است و از دیگر اقدام ایشان نیز یکی تشکیل شورای صحی در بلدی با حضور اطباء شهری بوده برای حفظ الصحه اهالی و دیگری تشکیل شورای فنی با حضور مهندسین شهری برای تهیه پروژه ساختمانی شهر و ساخت خیابان‌ها با آسفالت یا سنگ‌های حجاری شده می‌باشد.»
پس از این است که به درخواست اداره بلدیه، فردی به نام «مسیو‌کارل‌فریش» که سر مهندس وزارت داخله بوده است، مأمور می‌شود تا مطالعه و نقشه برداری از مسیل شهر مشهد را برای آسفالت ریزی خیابان‌ها آغاز کند.
روزنامه «آزادی» اسفند همین سال چنین گزارش می‌دهد: «وی چند روز به اتفاق مهندسین اداره بلدیه در این قسمت (مسیل مشهد) مطالعاتی نموده، نقشه‌هایی از مسیل شهر و نظریاتی راجع به بتون ریزی خیابان شهر تهیه و تقدیم اداره بلدیه نموده است که پس از تصویب ایالت کبری و وزارت داخله مشغول اقدام بشوند. مسیو فریش نیز در همین یکی دو روز به مرکز مراجعت خواهد کرد.»
این مطالعه در نهایت تا بهار سال بعد ادامه پیدا می‌کند. گروه نقشه بردار تصمیم می‌گیرند پیش از شروع آسفالت، تغییرات دیگری نیز در خیابان‌های شهر ایجاد کنند. جراید شهری در اردیبهشت ۱۳۱۴ خورشیدی می‌نویسند: «در انجمن بلدیه که با حضور ایالت کبری چند شب قبل تشکیل شده، راجع به خیابان‌های شهر و ساختمان آن‌ها در سال جاری چنین تصویب گردید: خیابان ارگ از طرف شمال به سوی خواجه ربیع امتداد یابد و نیز خیابان طبرسی در نوغان امتداد یافته، خیابان شاهرضا هم تا راه سابق ارک (ارگ) ساختمانش تمام شود.
تا صد هزار متر مربع کف خیابان‌های موجوده با آسفالت یا بتون ساخته شود. از طرف اداره بلدیه مشغول برآورد مخارج این عملیات می‌باشند که قریبا به اعتبار قرضه‌ای که اداره بلدیه در نظر دارد بنماید به ساختمان و کار‌های فوق شروع بکنند.»
۱۶ خرداد ۱۳۱۴، بودجه آسفالت خیابان‌های شهر تصویب می‌شود، اما مبلغ آن رسانه‌ای نمی‌شود. جراید شهری، این موضوع را این گونه به اطلاع عموم می‌رسانند: «بودجه سال ۱۳۱۴، اداره بلدی که به مرکز پیشنهاد شده بود، پس از تصویب وزارت داخله به اداره مشهد ابلاغ گردید.
راجع به تغییر مسیل شهر، بتونه خیابان‌ها و آسفالت از طرف اداره بلدیه به مرکز پیشنهاد گردیده، امید است هر چه زودتر وزارت جلیله داخله با پیشنهاد فوق موافقت حاصل نموده و ابلاغ نمایند.» تمامی این عملیات نیز قرار است یدی انجام شود و همین موضوع، کُمیت کار را لنگ می‌کند تا طرح آسفالت خیابان‌ها کُند و نفس شکسته پیش رود.
یک ماه پس از این تاریخ، یعنی ۲۰ تیر ۱۳۱۴، جراید برای نخسین بار، خبر مناقصه‌ای را چاپ و منتشر می‌کنند که موضوع آن، آسفالت خیابان‌های شهر است. جریده «آزادی» چنین می‌نگارد: «بلدیه مشهد در نظر دارد معادل ۱۲۰ هزار گز مربع خیابان‌های مشهد را آسفالت ریزی نماید که مقدار ۴۰ هزار گز در ۱۳۱۴ و ۸۰ هزار گز دیگر برای سال ۱۳۱۵ خورشیدی به انجام خواهد رسید.»
در ادامه این خبر نیز تعهدات کنترات کننده در ۲۰ بند آمده که شرح بخش‌هایی از آن چنین است: «تهیه نقشه و طراز کف خیابان عرضا و طولا و ترسیم یک نقشه مقطع آن بر عهده کنترات کننده است که پس از تصدیق مهندسین بلدیه مدرک عمل خیابان سازی خواهد بود. همچنین خاک ریزی و خاک برداری سطح خیابان به قدر لزوم انجام شود. کوبیدن با غلطکی که کمتر از ۱۲ تن وزن نداشته باشد، الزامی است. پس از کوبیده شدن نیز سطح منظمی تهیه شود که مورد تصدیق مهندس بلدیه واقع گردد.
شفته ریزی به قطر ۱۵ سانتی متر به طریقی که در هر یک متر مکعب شن نخودی بی خاک، باید نیم متر مکعب ماسه و شصت من آهک مصرف شود، سطح شفته فوق پس از دو نیم شدن با تخماق‌های چوبی یا آهنی کوچک که کمتر از ده کیلو وزن نداشته باشد، کوبیده شود. روی سطح شفته از دو طبقه آسفالت که آستر و رویه نامیده می‌شود، پوشیده شود، آسفالت ریزی باید به قدری ریخته شود که پس از کوبیده شدن با غلطک وزینی کمتر از هفت سانتی متر ضخامت نداشته باشد.
کلیه لوازم کار تا ممکن است باید از داخله مملکت تهیه شود. کنترات کننده باید تعهد نماید که تا پنج سال هرگاه محتاج به تعمیر شود، بلاعوض تعمیر نمایدو....» یک سال پس از اعلام مناقصه یعنی اردیبهشت ۱۳۱۵ برای آسفالت خیابان ارگ و خیابان نادری (بالا خیابان) تا بست، از طرف اداره شهرداری، اقدامات مقدماتی نظیر جدول کشی و پوشاندن نهر صورت می‌گیرد که مطبوعات روز، خبر آن را کوتاه و مختصر آورده اند.
نام شرکتی که امور آسفالت خیابان‌های مشهد را در این دوران بر عهده داشته است، در آگهی‌های این دوره برای نخستین بار در اعلانی به تاریخ ۱۴ تیر ۱۳۱۵ دیده می‌شود. این کارخانه که «شرکت سهامی ساختمان ناحیه خراسان» خوانده می‌شده و گویا ریاست آن بر عهده فردی به نام «چرنتسکی» بوده، در جریده «آزادی»، کرایه حمل ۴۰۰ تن آسفالت از باجگیران به شهر مشهد را که برای خیابان‌های شهر تهیه شده است، به مناقصه می‌گذارد.
۲۹ تیر ۱۳۱۵ مقدمات آسفالت کاری خیابان ارگ آغاز می‌شود و ۲ شهریور نیز «شرکت سهامی ساختمان ناحیه خراسان» تصمیم می‌گیرد برای آسفالت خیابان ارگ از سمت میدان سوم اسفند، نهری را که گویا کنار این خیابان در جریان بوده است، تعمیر کند.
این شرکت همچنین روز ۹ شهریور ۱۳۱۵ در اعلان دیگری، ساختمان (منظور تعمیر است) نهرین خیابان ارگ را که طول آن از هر طرف ۱۶۰۰ متر بوده است، به همراه خاک برداری و حاضر کردن سطح خیابان برای ریختن آسفالت، دوباره به مناقصه می‌گذارد.
کار آسفالت خیابان ارگ که به نیمه می‌رسد، شهرداری تلاش می‌کند آسفالت دیگر خیابان‌ها را نیز آغاز کند. به همین منظور شهرداری مشهد روز ۱۴ مهر ۱۳۱۵، آسفالت کاری و جدول سازی خیابان‌های مشهد را که عجالتا در حدود ۲۵۰ هزار متر مربع بوده است، به مناقصه می‌گذارد و به متقاضیان تا ۱۴ آبان فرصت شرکت می‌دهد.
برای این متراژ در وهله اول ۱۲۰ تن آسفالت نیاز بوده که حمل آن از مرز باجیگران به مشهد در پیوست این آگهی آمده است.
از مهر این سال، سوای شرکت سهامی ساختمان ناحیه خراسان، نام یک شرکت دیگر برای آسفالت در جراید دیده می‌شود که ریاست آن با «کبریال سرکیس» بوده است.
برابر آنچه کاغذ‌های خبری نوشته اند، او یک گروه مهندسی را به مشهد فرا می‌خواند تا به مدد تخصص آنان، کار آسفالت خیابان ارگ به پایان برسد. برای این کار، اداره شهرداری، عمل بتن سازی را به این گروه محول می‌کند.
اما در این ایام، یک اتفاق خوب برای تسریع کار آسفالت خیابان‌ها رخ می‌دهد و آن، خرید ماشین آسفالت ریزی است. برابر اطلاعاتی که جراید آن روزگار می‌دهند، قطعات این ماشین در دو مرحله وارد ایران می‌شود.
روزنامه «آزادی» ۱۱ شهریور ۱۳۱۶ می‌نویسد: «طبق اطلاع حاصله یک قسمت از اسباب و لوازم آسفالت ریزی که چندی پیش حمل شده بود به مشهد وارد گردیده و یک قسمت دیگر آن هم به طهران وارد شده و قریبا به مشهد فرستاده می‌شود که به زودی مشغول آسفالت ریزی خیابان ارگ بشوند.»
قسمت دوم ماشین آسفالت ریزی نیز ۱۳ روز بعد از ورود نخستین قطعات به مشهد می‌رسد. قطعات این ماشین را به آتش نشانی می‌برند، در آنجا راه اندازی و برای شروع کار آماده می‌کنند. با ورود ماشین آسفالت کار‌ها سرعت می‌گیرد. روزنامه‌های ۲۵ مهر ۱۳۱۶ آورده اند که: «آسفات پیاده رو‌ها از روز گذشته در خیابان ارگ شروع شده و از پس فردا هم به میدان سوم اسفند و خیابان نادری خواهد رسید.»
سال ۱۳۱۷ «محمدعلی روشن» شهردار مشهد می‌شود. تیر این سال، دیگر آسفالت ریزی و نهرسازی خیابان شاهرضا (امام رضا (ع) فعلی) که یکی از خیابان‌های زیبای شهر مشهد است، خاتمه می‌یابد و آسفالت ریزی پیاده رو‌های آن نیز با سرعت در دست اقدام است.
محمدعلی روشن در یک آگهی مطبوعاتی، از حجره داران اطراف حرم که اغلب پیشه کلاهدوزی دارند یا در رسته دوزنده و کفاش قرار می‌گیرند، توصیه می‌کند قبل از پر شدن همه مغازه‌ها -که گویا به تازگی در ان ساخته شده بوده-به این خیابان کوچ کنند؛ زیرا وضعیت این خیابان و مغازه‌های آن از هر حیث متناسب با سکنا و تمرکز پیشه وری انواع پیشه وران دوزنده است.
اواخر تیر این سال، وزارت داخله به شهرداری مشهد برای آسفالت ریزی خیابان‌ها ۹۰۰ هزار ریال اعتبار می‌دهد تا عملیات آسفالت خیابان‌های شهر را کامل کند. این کار تا اواخر آبان این سال به سرانجام می‌رسد آن چنان که جریده «آزادی: در ۲۹ آبان گزارش می‌دهد، «بقیه خیابان جم را که تا خیابان جهانبانی ممتد می‌شود، چندی است مشغول آسفالت شده اند و کار به زودی به اتمام می‌رسد.»
منبع: اخبار خراسان در مطبوعات دوره رضا شاه پهلوی، پژوهش و گردآوری: سید مهدی سیدقطبی، قم: مجمع ذخایر اسلامی،
۱۴۰۰. ج ۱-۷/ مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی تصحیح مهدی سیدی و...