شاهیان| به گفته اهل فن، امروزه دیپلماسی رسمی متکی به دولت، پاسخ‌گوی نیاز جوامع نیست زیرا به‌تنهایی قادر به شناسایی، مدیریت و تأمین نیازهای شهروندان نیست. از این رو، دیپلماسی شهری به عنوان مکمل و پشتیبان دیپلماسی خارجی به کار می‌آید. به‌ویژه اینکه اهداف و کارکردهای مطلوب دیپلماسی از دایره امنیت و سیاست فراتر رفته و به حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و رسانه‌ای وارد شده است. از آنجا که در بستر دیپلماسی شهری، شهرها از مزایای متعددی بهره‌مند می‌شوند، در گزارش این هفته، دراین‌باره با سید علی کامیاب، رئیس اداره سمن‌ها و دیپلماسی شهری مرکز دیپلماسی عمومی وزارت امور خارجه، حمیدرضا اصفهانی‌زاده، رئیس گروه همکاری‌های بین‌المللی علمی و تخصصی شهرداری مشهد، و آیدا مهربان، معاون برنامه‌ریزی و توسعه سرمایه انسانی شهرداری مشهد، گفت‌وگو کرده‌ایم.
شهرها و نقش مؤثر آن‌ها در دنیای امروز
«در شصت هفتاد سال گذشته مفهومی به نام دیپلماسی عمومی شکل گرفته که با هماهنگی وزارت خارجه، بازیگران جدیدی به عرصه تعامل‌های بین‌الملل راه داده است، از تجار و هنرمندان تا نهادهای مذهبی که با هدایت وزارت خارجه هر کشور، شروع به تعامل با همتایان خود کرده‌اند. یکی از مفاهیمی که از نظر دانشگاهی ذیل دیپلماسی عمومی تعریف میشود دیپلماسی شهری است.» سطرهایی که گذشت، مقدمه‌ای بر توضیح دیپلماسی شهری از زبان رئیس گروه همکاری‌های بین‌المللی علمی و تخصصی شهرداری مشهد بود. حمیدرضا اصفهانی‌زاده پس از این توضیح می‌گوید: «در بیست سال گذشته، شهرها نقش مهم‌تری پیدا کردند که به چند عامل ارتباط دارد. یکی اینکه در نیم‌قرن گذشته، جمعیت و شهرنشینی رشد فزاینده‌ای داشته است و در کشورهای توسعه‌یافته بیش از 80 درصد از جمعیت مردم در شهرها زندگی میکنند. در کشورهای آسیایی، آمار شهرنشینی نزدیک به 50 درصد جمعیت است که تا بیست سال آینده، افزایش زیادی خواهد داشت. بنابراین، جمعیت جهان در حال متمرکز شدن در شهرهاست. نکته دوم که بازگوکننده اهمیت شهرهاست، کم‌رنگ شدن مرزهای جهانی است. حمل‌و‌نقل هوایی و به دنبال آن دسترسی آسان به نقاط مختلف جهان و گسترش ارتباطات از نوع اینترنت و ماهواره سبب از بین رفتن مرزها شده است. بدون شک، کسانی که از این امکانات استفاده میکنند شهروندان هستند. نکته سوم نیز گردش مالی در شهرها به‌ویژه شهرهای بزرگ است که 60 تا 70 درصد گردش مالی کشورها را شامل میشود.»
در همین رابطه اصفهانی‌زاده اضافه می‌کند: «در بعضی از شهرهای جهان بیش از 70 درصد گردش مالی کل کشور مربوط رقم می‌خورد. در ایران نیز گردش مالی‌ای که در کلان‌شهرهای تهران و مشهد و اصفهان اتفاق می‌افتد، 70 درصد گردش مالی کشور است. همین موضوع اهمیت شهر و نهادهایی که آن را مدیریت میکنند افزایش می‌دهد.»
مدیریت شهری، تسهیل‌کننده ارتباطات
همان‌طور که گفته شد، رونق و شکوفایی اقتصاد شهری یکی از کارکردهای اساسی «دیپلماسی شهری» است زیرا مناطق شهری همواره مراکز اصلی تولید ناخالص داخلی و ملی بوده‌اند.
گذشته از اقتصاد، نکته دیگری که نقش شهرها را با اهمیت ساخته، مشکلات عمده شهروندان و تمرکز آن‌ها در شهرهاست. رئیس گروه همکاری‌های بین‌المللی علمی و تخصصی شهرداری مشهد دراین‌باره بیان می‌کند: «مشکلات متعدد از جمله نابرابری‌های اقتصادی‌اجتماعی، تغییرات اقلیمی، انرژی، بهداشت و درگیری‌های قومی و قبیله‌ای و موضوعات بسیار دیگر متمرکز در شهرهاست. از همه مهم‌تر، در دنیای امروز که همه شهرها به منابع مالی و انسانی نیاز دارند، شهرها برای جذب این منابع با هم رقابت میکنند. آنچه بیان شد مجموعه دلایلی درباره اهمیت شهرها و به دنبال آن دیپلماسی شهری است و در این بستر، ارتباطات را مدیریت شهری یا دولت‌های محلی تسهیل و سعی میکنند موانع را برطرف کنند.»
اصفهانی‌زاده خاطرنشان می‌کند: «شهرهایی که در دیپلماسی شهری موفق هستند به نوعی مستقل از وزارت خارجه عمل میکنند. یعنی در کشورهای اروپایی در عین اینکه وزارت خارجه‌شان دستورالعمل‌هایی دارد، به شهرها در تعاملاتشان آزادی بیشتری داده‌اند. این‌طور نیست که برای هر تعاملی از مرکز مجوز بگیرند.»
روابط بین ملت‌ها با محوریت شهروندان
معاون برنامه‌ریزی و توسعه سرمایه انسانی شهرداری مشهد نیز درباره اهمیت دیپلماسی شهری می‌گوید: «اگر تا یک دهه گذشته شهرها فقط درگیر برنامه‌ریزی حوزه شهری خود بوده‌اند، اکنون در برنامه‌ریزی و تنظیمگری مناسبات بین‌المللی نیز مداخله مؤثر دارند.»
آیدا مهربان با اشاره به تدوین و تنظیم اسناد و برنامه‌های عملی جهانی مانند هابیتات (سندهای جهانی اسکان بشر) با مداخله شهرها که برای همه کشورهای عضو سازمان ملل الزام است، می‌افزاید: «شاید یکی از مهم‌ترین دلایل اهمیت پیدا کردن دیپلماسی شهری تغییر پارادایم (الگو) مناسبات بین‌الملل از روابط بین دولت‌ها به روابط بین ملت‌ها با محوریت شهروندان باشد. از آنجا که در سرفصل حکمرانی، حکمرانی خوب در شهرها از جایگاه مهمی در برنامه‌ریزی شهری مشارکتی برخوردار است، همین الگو در مناسبات بین‌المللی بین ملت‌ها با محوریت شهروندان و مشارکت‌های مردمی جاری شده است. به همین دلیل، «دیپلماسی شهری» به عنوان یکی از سرفصل‌های اصلی دیپلماسی‌های عمومی یا به عبارت دقیق‌تر به عنوان زیرساخت اصلی دیپلماسی عمومی از طرف اندیشمندان ارتباطات بین‌الملل، شناخته شده است.»
برقراری ارتباط جهانی از راه دیپلماسی شهری
رئیس اداره سمن‌ها و دیپلماسی شهری، مرکز دیپلماسی عمومی وزارت امور خارجه بر این باور است که اگر دیپلماسی شهری را یکی از شاخه‌های دیپلماسی عمومی در نظر بگیریم، از جمله ابزارهای سیاست خارجی برای برقراری ارتباط بین مردم محسوب میشود.
سیدعلی کامیاب می‌گوید: «کشورها به این جمع‌بندی رسیدند که در کنار سایر مؤلفه‌های قدرت، ابزار دیپلماسی عمومی میتواند بسیار کارآمد باشد و باعث شود افکار عمومی کشورهای هدف را مطابق خواسته خود شکل بدهند و واقعیت‌های کشور خودشان را بدون واسطه به مردم کشورهای دیگر منعکس کنند.»
به گفته او، در کشورهای پیشرفته شاهد هستیم سازمان‌های مردم‌نهاد در حوزه‌های مختلف ازجمله درمان، سلامت، جنگ، صلح، محیط زیست و ... ورود کردند و دولت‌ها را وادار به تصمیم‌هایی ساختند. از این رو، دیپلماسی شهری در این قالب قرار می‌گیرد و به واسطه دیپلماسی شهری ارتباطات مستقیمی بین مردم دو شهر برقرار میشود.
کامیاب اضافه می‌کند: «ذیل دیپلماسی شهری، همکارهای فرهنگی، دانشگاهی، اقتصادی و ... شکل می‌گیرد و بازده نهایی این ارتباطات، شناخت مردم دو کشور از یکدیگر میشود.»
او توضیح می‌دهد: «ابزارهای رسانه‌ای که در خدمت قدرت‌های بزرگ هستند، آن‌طور که باید، واقعیت را نمایش نمی‌دهند، بلکه مبتنی بر اهداف خودشان است. کشورها برای اینکه از این خطر فاصله بگیرند، به این جمع‌بندی رسیدند که برقراری ارتباط مردم با یکدیگر از طریق راه‌های مختلف ازجمله دیپلماسی شهری میتواند کمک کند ملت‌ها بی‌واسطه با هم ارتباطات برقرار کنند. مشهد نیز به‌عنوان شهر مذهبی و دارای تاریخ میتواند با کشورهای متقابل ارتباط مستقل برقرار کند و خودش را به افکار عمومی کشورهای مدنظر بشناساند. این ابزاری در دست سیاست خارجی و دولت‌هاست که در نهایت باعث میشود سیاست خارجی هم از آن بهره‌مند شود.»
نقش شهرها در تحولات جهانی
معاون برنامه‌ریزی و توسعه سرمایه انسانی شهرداری مشهد بر این باور است که شهرها در تحولات جهانی از دو منظر نقش‌آفرینی دارند: نخست با بهینه‌سازی سطح کیفیت زندگی شهروندان متناسب با اقتضائات زیست‌شهری و دوم با تسهیلگری سیاست خارجی کشورها.
آیدا مهربان توضیح می‌دهد: «بهینه‌سازی کیفیت زندگی شهری، تبادل تجارب شهرها، آموزش‌های روزآمد بین‌المللی و جهانی به‌ویژه برای کارشناسان و مدیران مدیریت شهری، ارتباطات شهر با شهر از مهم‌ترین محورهایی است که سبب برنامه‌‌ریزی‌های شهری مشارکتی برای بهینه‌سازی کیفیت زندگی شهروندان متناسب با اقتضائات زندگی به‌ویژه در کلان‌شهرها میشود. از منظر دیگر، شهرها برای سهولت بیشتر در انتقال تجارب خود به یکدیگر و هم‌چنین روزآمدی آموزش‌های مدیریت شهری خود، گرد هم آمدند و دست به تأسیس سازمان‌های تخصصی مدیریت شهری زدند که مهم‌ترین آن‌ها (UCLG) سازمان شهرهای متحد و حکومت‌های محلی و انجمن جهانی کلان‌شهرها (Metropolis) هستند.»
به گفته این مدیر شهری، اهمیت این دو سازمان علاوه بر محورهایی که به آن‌ها اشاره شد تا آنجاست که در عرصه مناسبات جهانی، سازمان شهرهای متحد و حکومت‌های محلی، بنیان‌گذار سازمان ملل متحد در بخش‌های اقتصادی‌اجتماعی بوده است و بسیاری از اندیشمندان عرصه ارتباطات بین‌الملل، «یوسی‌ای‌جی» را سازمان ملل شهرها می‌دانند. از سویی، مهم‌ترین بلوک سازمان شهرهای متحد و حکومت‌های محلی را انجمن جهانی کلان‌شهرها تشکیل داده است که از نظر صاحب‌نظران ارتباطات بین‌الملل در حکم شورای امنیت در «یوسی‌‌ال‌‌جی» قلمداد میشود.
مهربان می‌گوید: «از همین رو، کشورها نیز تلاش میکنند از طریق شهرهای خود با عضویت در سازمان‌های تخصصی جهانی شهری به‌ویژه در این دو سازمان مهم، سیاست‌های خارجی خود را در مناسبات بین‌شهری، به‌خصوص سیاست‌های مرتبط با دیپلماسی‌های عمومی اعمال و پیگیری کنند.
بایدها در دیپلماسی شهری
رئیس گروه همکاری‌های بین‌المللی علمی و تخصصی شهرداری مشهد، دیپلماسی شهری را یک مجموعه گسترده از تعاملات دوجانبه و چندجانبه بین بازیگران مختلف محلی و خارجی با هدایت شهرداری‌ها و دولت‌های محلی می‌داند و مثال‌های متعددی برای آن سراغ دارد. حمیدرضا اصفهانی‌زاده می‌گوید: «در این بستر، هنرمندان حوزه موسیقی یک شهر با شهر دیگر می‌توانند مراوده فرهنگی داشته باشند. ارتباطات و تعاملات در بخش‌های تجاری و اقتصادی، نوآوری و خلاقیت و شتاب‌‌دهنده‌ها در شهرها نمونه‌هایی دیگر از این دست محسوب می‌شوند.»
اما اگر قرار باشد دیپلماسی شهری جایگاه مؤثری پیدا کند، بایدها چه چیزهایی است که رئیس اداره سمن‌ها و دیپلماسی شهری مرکز دیپلماسی عمومی وزارت امور خارجه این‌گونه پاسخ می‌دهد: «ابتدا اینکه از سوی همگان درک شود دیپلماسی شهری میتواند ابزار مناسب، کارآمد و مبتنی بر توانمندی شهروندان یک شهر در دست سیاست‌‌گذاران در سیاست خارجی باشد.»
سید علی کامیاب توضیح می‌دهد: «توانمندی مردم فراتر از دولت‌هاست. دولت‌ها امکانات و شرایط محدود دارند و نمی‌توانند در مسائل دخالت کنند. توان مالی و قدرت اجرایی ندارند و این کارها برای آن‌ها تعریف نمی‌شود که بخواهند از طریق دولت وارد برقراری ارتباط شوند. در نتیجه، درک اینکه دیپلماسی شهری میتواند مؤثر باشد قدم اول است.» او ادامه می‌دهد: «حمایتی که دولت میتواند انجام دهد، تسهیلگری است که در این زمینه یک گام مثبت و روبه‌جلو به حساب می‌آید. تسهیلگری به این معناست که ارتباطات شهرداری‌ها را با هم برقرار کنیم. برای نمونه، سعی کردیم با شهرهایی را که از نظر جمعیتی، بافت مذهبی، صنعتی و فرهنگی شباهت‌های حداقلی دارند به هم معرفی کنیم. در همین راستا به سفارت‌خانه‌های ایران که ابزاری در خارج از کشور هستند این تناظر و تشابه شهرها را اعلام می‌کنیم. برای نمونه، شهری در ویتنام با توجه به اینکه دارای زمینه‌های صنعتی است میتواند با تبریز ارتباطات خواهرخواندگی برقرار کند که ذیل آن مسائل دیگر هم مطرح میشود. بایدهای دوم و سوم، فراهم آوردن ابزارهای تسهیل و برقراری ارتباطات و استفاده از این ابزار در جهت اجرایی کردن کارهاست. برای نمونه، ما با سفرا ارتباط داریم و از آن‌ها می‌خواهیم یکی از محورهای مذاکراتی که در مذاکره با طرف‌های خارجی مطرح میکنند بحث ارتباطات خواهرخواندگی باشد. وقتی سفیر ما با طرف خارجی صحبت می‌کند، با توجه به تشابه شهرها، چند شهر را پیشنهاد می‌دهند. وقتی قرارداد خواهرخواندگی بسته میشود، با توجه به امکانات شهرها، همکاری‌ها در تفاهم‌نامه تعریف و بعد از آن، ارتباطات فرهنگی برقرار و هیئت‌های عمرانی و شهری و ... تبادل میشود. اکنون بیش از هفتاد قرارداد خواهرخواندگی داریم و همین تعداد در دست اجراست.»
شهرداری‌ها بی‌خبر از امکاناتی که دارند
رئیس اداره سمن‌ها و دیپلماسی شهری مرکز دیپلماسی عمومی وزارت امور خارجه می‌گوید: «در بررسی‌ها به این جمع‌بندی رسیدیم شهرداری‌ها از امکاناتی که در اختیار دارند بی‌خبر هستند. نمی‌دانند یک شهر هرقدر کوچک و امکاناتش محدود باشد میتواند یک شهر بین‌المللی شود. به عنوان مثال، همدان که یک شهر تاریخی است میتواند به‌راحتی با شهرهایی که سبقه تاریخی دارند ارتباط برقرار کند. ما به شهرداری‌ها می‌گوییم که بیایید توان شهر را بسنجید. ظرفیت‌های شهرتان را شناسایی کنید تا ما از طریق سفارت‌خانه‌ها این را به طرف‌های خارجی اعلام کنیم.»
سیدعلی کامیاب اضافه می‌کند: «در نهایت، ما مانع استقلال شهرداری‌ها نیستیم که تشویق‌کننده شهرداری‌ها هستیم. نمونه‌ای نداریم که شهرداری درخواست خواهرخواندگی داده باشد و با مخالفت از سمت ما روبه‌رو شده باشد، مگر اینکه تناسب وجود نداشته باشد.»
جایگاه مشهد
اصفهانی‌زاده، رئیس گروه همکاری‌های بین‌المللی علمی و تخصصی شهرداری مشهد، درباره جایگاه مشهد در دیپلماسی شهری اظهار می‌کند: «واقعیتش این است در ایران، شهرداری مشهد در ارتباط با نهادها و سازمان‌های بین‌المللی اول و در هیئت مدیره و شورای سیاست‌گذاری نهادهای بین‌المللی عضو است. البته در بیست سال گذشته، موفقیت عمده مشهد در تعامل با سازمان‌های جهانی شهری در دنیا بوده است و شرح کارهایی که می‌توانسته انجام دهد اما عمل نکرده است مفصل است.»
او می‌گوید: «مشهد در سال 1383 دارای سند چشم‌انداز مدیریت شهری بوده است که مصوب شورای اسلامی شهر و استانداری و وزارت کشور است. در آن سند، مباحث بین‌الملل مربوط به تک‌تک معاونت‌ها و حضور مشهد در دنیا قید و شاخصه‌های راهبردی برای آن معیین شده است. اکنون نیز باید بر اساس چشم‌انداز و برنامه‌های دراز مدت پیش برویم و بودجه لازم را اختصاص بدهیم.»
مزیت دیپلماسی شهری در موقعیت کنونی
کامیاب با بیان اینکه اکنون دیپلماسی شهری بیشتر مورد توجه قرار گرفته است توضیح می‌دهد: «تا قبل از این هم فعال بودیم، اما محدود بود. شهرها به‌واسطه شهرداری‌ها با هم تفاهم‌نامه خواهرخواندگی امضا می‌کردند و موادی در آن تفاهم‌نامه گنجانده می‌شد که کمتر اجرایی می‌شد، اما در چند سال گذشته مورد توجه قرار گرفته تا زمینه‌های فرهنگی، علمی، دانشگاهی و مذهبی ارتباطات را از طریق خواهرخواندگی گسترش بدهند. وقتی ارتباطات گسترش پیدا کند و مردم دو شهر جهانی باهم مرتبط شوند، دیگر طرف سومی نمی‌تواند بیاید و واقعیت‌ها را تحریف کند. وقتی شهرداری‌ها مرتبط شده باشند و گروه‌های کاری شکل گرفته باشند، سیاست خارجی هم منتفع خواهد شد.»
تحقق واژه «جهان‌شهر» در مشهدالرضا(ع)
معاون برنامه‌ریزی و توسعه سرمایه انسانی شهرداری با اشاره به ویژگی‌های مشهد می‌گوید: «وجود ذی‌جود مضجع پاک و نورانی امام مهربانی‌ها، امام رضا(ع)، در پهنه جغرافیایی که از دیرباز نقطه ثقل مسیر شرق به غرب و شمال به جنوب «جاده ابریشم» بوده، جهان‌شهر امام گفت‌وگو را به نقطه ارتباطات میان فرهنگی تبدیل کرده است. علاوه بر آن، با توجه به گسترش روابط منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران، به‌خصوص با حوزه‌های جاده ابریشم، شانگهای، اوراسیا و بریکس، مشهدالرضا(ع) در حکم لولای ارتباطی این حوزه‌ها داری اهمیت ابرراهبردی شده است.» او اضافه می‌کند: «حدود چهارده سال است که مشهدالرضا(ع) و شهرداری مشهد علاوه بر آنکه عضویت مؤثر در «هیئت مدیره» انجمن جهانی کلان‌شهرها (متروپلیس) را داشته و ریاست دفتر منطقه‌ای آن را نیز عهده دار است، به نمایندگی از این سازمان، عضو مؤثر «شواری سیاست‌گذاری» و «شورای اجرایی» سازمان شهرهای متحد و حکومت‌های محلی نیز هست که این سه امر بیانگر عمق تاثیر و طول بردار جایگاه مشهدالرضا(ع) در مناسبات جهانی و فرامنطقه‌ای است.» به باور آیدا مهربان، گرچه به اذعان صاحب‌نظران غیرایرانی دیپلماسی شهری مشهدالرضا(ع) در مدت دو دهه گذشته پیشتازترین کلان‌شهر فعال ایران و منطقه در عرصه‌های دیپلماسی شهری است، با توجه به وجود کلیدواژه «جهان‌شهر» در اسلوگان(شعار تبلیغاتی) مدیریت شهری، «دیپلماسی شهری» به‌عنوان یازدهمین محور یا محور پایه‌ای کنش‌ها و واکنش‌های برنامه‌ریزی شهری در این دوره از مدیریت شهری قرار گرفته است. به بیان این مسئول شهری، دیپلمات‌های شهری شهرداری مشهد این روزها در حال فعالیت و رایزینی‌های متعددی برای تحقق کلید واژه «جهان‌شهر» هستند. مهربان می‌گوید: «در همین راستا سه اقدام اصلی صورت پذیرفته است: اولین اقدام، حرکت برای رسیدن به یک «سند جامع دیپلماسی شهری» برای مشهدالرضا(ع) است که مقدمات آن در دست پیگیری است. دوم، ایجاد هماهنگی هرچه بیشتر اجزای مدیریت شهری در ارتباطات بین‌الملل است که در همین راستا «کمیسیون دیپلماسی شهری و شهروندی» شهرداری مشهد، به‌روزرسانی شده است. سوم برنامه‌ریزی برای ایجاد تصویر «جهان‌شهر دیپلماسی شهری» به‌عنوان یکی از محورهای برندشهری مشهدالرضا(ع) است که برای این امر نیز «کمیسیون برندسازی شهری» در شهرداری مشهد به‌روزرسانی شده و درحال تدوین نقشه راه برندشهری مشهدالرضا(ع) و برنامه‌ریزی عملیاتی است.»