سمیرا شاهیان | شهرآرانیوز؛ گردشگری به‌مثابه دیپلماسی مردم‌نهاد می‌تواند ظرفیتی برای جهان‌شهرشدن پدید بیاورد. بخشی از این ظرفیت‌ها فرهنگ میزبانی است. کسانی که مقصد سفرشان مشهد است، از تفکرات و فرهنگ‌های مختلف هستند که ممکن است گردشگر فرهنگی، طبیعی یا مذهبی هم باشند، اما نکته مهم در رویارویی با این گردشگران، بی‌توجهی شهروندان مشهدی برای شناسایی سلیقه سفر آن‌هاست. به‌عنوان مثال یک گردشگر فرهنگی علاقه دارد از جاذبه‌های فرهنگی‌تاریخی مشهد بازدید کند. این درحالی است که ما برای این گردشگران، مسیر‌های موضوعی سیاحت یا زیارت نداریم.
به‌گفته کارشناسان، شهروندان هنوز یاد ندارند در ارتباط با گردشگر، سلیقه سفرش را شناسایی کنند و ببینند جزو کدام گونه از گردشگران است تا مسیر متناسب با هدفش را ارائه دهند؛ به‌فرض به او پیشنهاد بدهند زمان حضور در مرکز شهر از موزه باغ نادری دیدن کند، در حرم مطهر به مسجد گوهرشاد که ظرفیت معماری خوبی دارد، برود و درنهایت هم به توس، آرامگاه فردوسی و مجموعه‌های تاریخی اطرافش مراجعه کند. این نمونه‌ای از یک بسته موضوعی تاریخی‌فرهنگی برای گردشگری با سلیقه فرهنگی است که می‌تواند یکی از خدماتی باشد که با کمک آن فرهنگ میزبانی‌مان را تقویت کنیم.
در گزارش پیش‌رو موضوع «میزبانی در مشهد» را در گفتگو با کارشناسان مربوط موشکافانه بررسی کرده‌ایم و به گوشه‌ای از این بسته‌های موضوعی، خدمات قابل ارائه در مشهد و کاستی‌هایی که هنوز برطرف نشده است، پرداخته‌ایم.
علی یوسفی، رئیس پژوهشکده زیارت و گردشگری دانشگاه فردوسی مشهد، بر این باور است که بخشی از اطلاع‌رسانی و آشنایی گردشگران با شهر مقصد باید در سطح نخبگانی و رسانه‌ای رقم بخورد. یعنی روشی کارآمد وجود داشته باشد که وقتی دیگرانی هم از راه دور می‌خواهند اطلاع به‌دست بیاورند، بتوانند آسان و به زبان‌های مختلف به یافته‌هایشان برسند. او توضیح می‌دهد: البته دراین‌زمینه کار‌های خوبی انجام شده است، اما هنوز باید در ایجاد رسانه‌های متعدد بین‌المللی و جنبه جهانی برای مشهد، حضور پررنگ رسانه‌ای و ترجمه خدمات به زبان‌های مختلف کار کرد.
دانشیار گروه آموزشی علوم‌اجتماعی دانشکده ادبیات و علوم‌انسانی مشهد می‌گوید: در بعضی کشور‌ها جزئی‌ترین اطلاعات را می‌توانید ببینید و برنامه سفرتان را از قبل بچینید. اما اکنون نقاط ابهام زیادی برای مشهد وجود دارد. همه خدماتی که در اینجا ارائه می‌شود، به‌طور رسمی ثبت‌شده نیست. خانه‌های زائرپذیر را که پرشمار هم هستند در نظر بگیرید؛ هنوز دانسته‌های معتبری از آن‌ها موجود نیست و به‌دلیل اینکه غیررسمی هستند، ثبت نمی‌شوند. اطلاعات تعداد زیادی از خدماتی که در این محیط جاری است، به‌شکل موثق برای کسی که می‌خواهد وارد این شهر شود، در دسترس نیست. من فکر می‌کنم وجود سامانه‌ای اطلاعاتی که اطلاعات معتبر در آن بارگذاری شود و دسترسی آسانی داشته باشد، لازم است.
یوسفی معتقد است اطلاعات بی‌شماری که در اختیار دولت است، باید به‌شکل آسان و مجانی در اختیار هر مسافر و گردشگر قرار بگیرد و از راه دور در دسترس باشد. او بیان می‌کند: حتی ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی و خلقی که در بعضی نقاط شهر وجود دارد، اطلاعات مربوط به بعضی آسیب‌ها، دغدغه‌ها و نگرانی‌ها باید اطلاع‌رسانی شود؛ زیرا مسافر بدون آگاهی به این شهر می‌آید و ممکن است آسیب ببیند.
این استاد دانشگاه واکاوی موضوع را این‌گونه ادامه می‌دهد: بعضی وقت‌ها موضوعاتی را که فکر می‌کنیم نباید گفت، باید بگوییم، زیرا لازم است محیط را برای ورود زائر و گردشگر آماده کرد. درحالی‌که فکر می‌کنم اکنون این‌گونه نیست و مجهولات برای گردشگر زیاد است.
مدیر امور زائران غیرایرانی آستان‌قدس‌رضوی آشنایی با روحیه و خواسته زائران خارجی را در مشهد راهی مؤثر برای تقویت ارتباط با آن‌ها می‌داند و می‌گوید: دراین‌زمینه کوشیدیم تا جای ممکن برای ارائه خدمات ترجمه در حرم‌مطهر از خدمتیاران و خادمانی استفاده کنیم که بومی کشور جامعه هدف باشند.
سیدمحمدجواد هاشمی‌نژاد اضافه می‌کند: تجربه نشان داده است کمک‌گرفتن از زائرانی که بومی همان کشور‌ها هستند، به‌دلیل اینکه با فرهنگ، آداب و خواسته‌های زائران خارجی نزدیک‌ترند، مطلوب‌تر است. هرچند کمک‌گرفتن از این گروه خادمان ما را محدود می‌کند و از نظر تعداد مترجم در تنگنا هستیم. از سویی در کنار این تنگنا، فرصتی چندساله در اختیار چندین هزار دانشجوی غیرایرانی می‌گذاریم که بهره‌ای معنوی از فرصت تحصیلشان در مشهد ببرند.
از دیگر موضوعات مهم در مقوله «میزبانی» ارتباطی است که زائر یا گردشگر با ساکنان محلی پیدا می‌کند. رئیس پژوهشکده زیارت و گردشگری دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به شبکه‌های ارتباطی که با محوریت زیارت در مشهد شکل می‌گیرد، می‌گوید: ما می‌دانیم برای جمعیت زیادی از زائرانی که به مشهد آمدند، با شهروندان، رابطه‌های همکاری، پیوند‌های خانوادگی و ازدواج به‌وجود آمده که عددش چشمگیر است. زیارت و به‌دنبال آن اتصال و ارتباطی که میان زائر و ساکنان محلی برقرار می‌شود، به انواع دوستی‌ها و ارتباطات دائمی منجر می‌شود. تصویر روشنی از این واقعیت که بخواهد در دسترس افراد باشد، در رسانه‌ها بازتاب پیدا نکرده است، درحالی‌که دانستن این موضوع جذابیت ایجاد می‌کند.
علی یوسفی می‌افزاید: این موضوع می‌تواند در هتل‌ها و مراکز اقامتی نباشد، بلکه حاصل ارتباطات غیررسمی است که به شبکه‌های دوستی، حمایتی و ارتباطی دائم ختم می‌شود. این موضوع اکنون در صحنه رسمی جایی ندارد، اما واقعیت جدی است. من فکر می‌کنم برای این هم باید تدبیری جدی اندیشیده شود. آن‌هایی که دوستی‌شان برقرار می‌شود، از چارچوب‌های رسمی خارج می‌شوند و دیگر، میزبانی از آن‌ها در شکل‌های غیررسمی صورت می‌گیرد و جایی هم ثبت نمی‌شود. درصد چشمگیری از مراودات و ارتباطاتی که میان زائر و مجاور صورت می‌گیرد، در چارچوب شبکه‌های دوستی و رفاقتی و خویشاوندی به وجود آمده است. باید اطلاعات مربوط به این‌نوع شبکه‌های ارتباطی را به‌شکلی آسان کرد. اگر این جنبه‌ها تقویت شود، جنبه‌های اجتماعی و ارتباطی را خیلی تقویت می‌کند.
حجت‌الاسلام حجت گنابادی‌نژاد، معاون هماهنگی و مدیریت امور زائران استانداری خراسان‌رضوی، شاخص‌هایی برای میزبانی در مشهد قائل است که آن‌ها را این‌چنین برمی‌شمارد: تکمیل و ارتقای خدمات زائر، تحول و ارتقای مدیریت خدمات زائر در بخش‌های مختلف، تحول و نوآوری در اطلاع‌رسانی و استفاده حداکثری از ظرفیت‌های رسانه‌ای و فضای مجازی در خدمت به زائران.
دراین‌باره یوسفی، رئیس پژوهشکده زیارت و گردشگری دانشگاه فردوسی مشهد، می‌گوید: وصلت‌های زیادی بین زائران خارجی و عرب‌زبان با مشهدی‌ها و برعکس انجام شده که در هیچ‌جا ثبت نشده است، درحالی‌که جزو آثار و پیامد‌های سفر است. بخشی از سفر در آن چارچوب جریان دارد و به رستوران و هتل و مراکز رسمی اقامتی هم مرتبط نیست و در چارچوبی کاملا غیررسمی است. من فکر می‌کنم درباره ارتباطات شبکه‌ای و غیررسمی که بخشی از واقعیت جاری زیارت و گردشگری در این شهر محسوب می‌شود، سؤال‌های زیادی وجود دارد.
او با اشاره به اینکه باید جنبه‌های مردمی و جامعه‌محوری گردشگری در مشهد را تقویت کرد، می‌گوید: مراکز مختلفی با عنوان حسینیه و مجتمع‌های فرهنگی که شبکه‌های گسترده محلی پشتیبان آن‌ها هستند، میزبان گردشگران می‌شوند که دست‌اندرکاران اصلا فکر نمی‌کنند باید ثبت شوند.
درحالی‌که بخش چشمگیری از ارتباطاتی که برقرار است، در آن قالب‌هاست؛ مثلا حسینیه اصفهانی‌ها، شاهرودی‌ها، یزدی‌ها و....
یوسفی می‌افزاید: این‌ها اماکنی هستند که به شبکه‌های محلی متصل‌اند و خارج از چارچوب‌های رسمی میان زائر (حتی از کشور‌های خارجی) و مجاور ارتباط برقرار می‌شود. من فکر می‌کنم هر تلاشی در این زمینه‌ها صورت بگیرد و شفافیت صحنه را بیشتر کند، به‌شکلی به تقویت ارتباط پایدار زائر با مجاور کمک می‌کند و از حلقه‌های گم‌شده سفر در مشهد است یا تعریف روشنی در این نظام خدمت‌رسانی ندارد.
حجت گنابادی‌نژاد معتقد است برای نزدیک‌شدن به جهانشهر باید جنبه‌هایی در مشهد تقویت شود. او بیان می‌کند: فرهنگ میزبانی -نقش مردم- و اختیارات مدیریت استان و مشهد باید با مأموریت ملی و بین‌المللی تحول لازم ساختاری داشته باشد. همچنین زیرساخت‌های حمل‌ونقل زائر از نقاط مختلف به مشهد و ظرفیت‌های اقامتی از مهم‌ترین ضعف‌ها و نقص‌های موجود در خدمت به زائران است.
از سویی علی یوسفی نیز می‌گوید: زندگی مردم و حیات اقتصادی این شهر به آمد‌ورفت زائران وابسته است. خیلی مهم است شرایطی را که به‌عنوان شرایط میزبانی در نظر می‌گیریم، آن‌قدر جذاب باشد که افراد بیشتری چه به قصد زیارت و چه بازدید و چه سفر روانه این شهر شوند، به‌ویژه کسانی که قصد زیارت می‌کنند و به‌دنبال این هستند زیارت آسان و ارزانی داشته باشند و در عین حال تجربه خوشایندی از این سفر را با خودشان ببرند.
او می‌افزاید: دسترسی آسان به خدمات خیلی کلیدی است. بخشی از خدمات مسیر‌های مختلف سفر، ظرفیت‌های ارتباطی و حملونقلی است. مهم است افرادی که تصمیم می‌گیرند به مشهد بیایند، از این نظر با محدودیت کمتری روبه‌رو باشند و گزینه‌های مختلف حملونقلی پیش‌رویشان باشد. علاوه بر این خدمات، تسهیلات کنسولی برای زائران خارجی مهم است که در مبدأ با کمترین مشکل بتوانند وارد شوند.
همچنین خدماتی که به اقامت و بهداشت و درمان مربوط است و آن‌دسته از خدماتی که ایمنی ایجاد می‌کند هم مهم هستند. به‌طور طبیعی هرچه ظرفیت خدماتی که گردشگری با آن روبه‌رو می‌شود، افزایش پیدا کند و دسترس‌پذیرتر باشد، جذابیت و خاطره مطلوب‌تری به‌وجود می‌آورد. اگر به تجربه کشور‌ها و شهر‌های گردشگری نگاه کنیم، درمی‌یابیم چرا بعضی جا‌ها افراد بیشتری را جذب می‌کنند.
مدیر امور زائران غیرایرانی آستان‌قدس‌رضوی کمبود تابلو‌های راهنمای زائر در حرم را از کاستی‌ها می‌داند و می‌گوید: آستان‌قدس‌رضوی تلاش می‌کند موضوعاتی مثل راهنمای زائر و تابلو‌های راهنما را به‌سمتی ببرد که نیاز ایرانیان را برطرف کند. در بعضی اطلاع‌رسانی‌هایمان تلاش کردیم بعضی تابلو‌ها را در مسیر رفتوآمد زبان‌های خاص قرار بدهیم؛ مثلا حوزه عربی و اردوزبانان شبه‌قاره معمولا از ورودی‌های مشخصی وارد حرم‌مطهر می‌شوند.
هاشمی‌نژاد یادآوری می‌کند: در حدود پانزده سال گذشته ۱۰۰ هزار زائر حرم‌مطهررضوی در سال به بیش از ۴ میلیون تا پیش از کرونا رسیده است. از این جمعیت، عمده مخاطبانمان عرب‌زبان هستند. رتبه دوم که شامل ۲۵۰ هزار زائر می‌شود، از شبه‌قاره هستند و سومین رتبه نیز به آذربایجان مربوط است که ۷۰ هزار زائر هستند.
او می‌گوید: آستان‌قدس‌رضوی تلاش کرده است برای هر گروه از زائران زبان‌های مختلف یک جای مخصوص ویژه تابستان و زمستان تدارک ببیند، چون این جمعیت رو به افزایش است. ما باید به زبان‌های مختلف خدمت ارائه بدهیم که اماکن مختلفی را اشغال می‌کنند. ممکن است با کمبود‌هایی روبه‌رو شویم که اکنون کمبودهایمان خیلی کمتر شده است.
یوسفی، دانشیار گروه آموزشی علوم‌اجتماعی دانشکده ادبیات و علوم‌انسانی مشهد، می‌گوید: مطالعات متعددی در مشهد انجام شده و تجربه‌های موفقی در دنیاست که خیلی به‌کار می‌آید. رفع محدودیت‌های زبانی ارتباط گردشگر با میزبان را تسهیل می‌کند. مطالعه‌ای داشتم که نشان می‌دهد بعضی امکانات در کشور‌های گردشگرپذیر رایگان است. در ملبورن و شانگ‌های خدمات آسان و ارزانی می‌دهند. آن‌ها خدمات ارزان برای جابه‌جایی و بازدید از اماکن تاریخی و هویت‌ساز دارند. گردشگران را در چارچوبی قرار می‌دهند که می‌توانند تصمیم بگیرند کجا بروند و چه گزینه‌هایی برای اقامت و رفتوآمد و غذا داشته باشند.
او می‌افزاید: من دیدم که اطلاعات معتبر در اختیار گردشگر قرار می‌دهند، حتی اطلاعات مربوط به ایمنی فضا‌ها یعنی امنیت و ناامنی در فضا را موثق اطلاع می‌دهند که در چه جا‌هایی ممکن است فرد با مخاطرات روبه‌رو باشد. در بعضی کشور‌ها نقشه‌های دقیق از توپوگرافی (مکان‌نگاری و عارضه و آسیب‌سنجی) جرائم می‌گذارند که مناطق جرم‌خیز کجاست. همچنین، اطلاعات مربوط به خرید و فروش و اسکان می‌گذارند. هرچه بیشتر سرمایه‌گذاری انجام شود، بهتر است.
یوسفی نکته کلیدی را خاطرنشان می‌کند: سازمان‌دهی میان خدمات و هماهنگی میان نهاد‌هایی مانند شهرداری، آستان‌قدس‌رضوی، نیروی انتظامی، سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و... که خدمات را ارائه می‌دهند، مهم است.
به‌تجربه دریافتم در اینجا فعالیت‌ها دولت‌محور است، درحالی‌که در کشور‌های مختلف سیاست‌های روشنی برای گردشگری دارند و عمده مسئولیت‌ها و فعالیت‌ها به بخش خصوصی سپرده شده است. اکنون عیار دولتی خدمات در کشور ما خوب و برجسته است. عمده فعالیت‌ها باید به بخش خصوصی و مردم‌نهاد‌ها سپرده شود و این سازمان‌ها در مقام سیاست‌گذار باشند.