محمدرضا فیضی | شهرآرانیوز؛ وقتی در اصل ساختار مسجد دقت می‌کنیم، می‌توانیم بگوییم دومین معجزه پیامبر اسلام (ص) در جریان بعثت است. کارکرد‌هایی که مسجد در عصر پیامبر اکرم (ص) داشته، متنوع بوده است، اما همه آن‌ها در دو کارکرد اصلی تربیتی و هدایتی خلاصه می‌شوند.
اگر بخواهیم با نگاهی جهانی (چون اسلام دین کاملی است و آمده است تا همه جهانیان را به‌عنوان آخرین دین در مسیر هدایت و سعادت واقعی قرار بدهد) به مسجد بنگریم، درمی‌یابیم این پایگاه و کانون توحیدی می‌تواند در جهانی‌سازی اسلام نقش‌آفرین باشد. یعنی اگر بخواهیم با نگاه تمدنی و جهانی‌سازی اسلام به موضوع نگاه کنیم، باید بدون‌شک به ساختار مسجد توجه کنیم. در گزارش پیش رو کارکرد اجتماعی مسجد را از نگاه صاحب‌نظران می‌خوانیم.
مجید افضل‌زاده
فعال فرهنگی‌اجتماعی
مشهد فقط محل رفتوآمد و حضور زائران شیعه نیست و از ادیان و مذاهب مختلف برای زیارت راهی حرم مطهر رضوی می‌شوند. مساجدی که در مشهد فعالیت می‌کنند، باید در راستای نگاه تمدنی حرکت کنند و در برنامه‌ها و رویکرد‌های خود، به مشهد و نگاه تمدنی مطلوب توجه کنند.
این جریان تمدنی می‌تواند افرادی با نگرش تمدنی را تربیت کند و به این ترتیب، مسجد فقط به‌عنوان مکانی برای اقامه نماز فعالیت نداشته باشد و زمینه گفتگو میان مردم و مؤمنان را فراهم آورد تا با حضور مردم، درباره مسائل و دغدغه‌های آن‌ها بررسی و گفتگو شود. چنانچه این کارکرد برای مساجد در نظر گرفته شود و نگاهی تمدنی نیز تحقق یابد، مسجد محلی برای تربیت افرادی با رویکرد تمدن‌ساز خواهد شد که درنتیجه، این افراد سازوکار‌های بهبود زندگی مردم و مسلمانان را مبتنی بر گزاره‌های دینی و بر اساس نگرش تمدنی، طراحی می‌کنند.
به این ترتیب گفتمان، برنامه‌ها و فعالیت‌های میدانی خود را با نگاهی مناسب‌تر برنامه‌ریزی می‌کنند؛ به گونه‌ای که خدمت‌رسانی به همه افراد جامعه حتی افرادی که قرابت کمتری با مساجد دارند، صورت می‌گیرد. پس به‌عبارتی فاصله میان جامعه و مسجد کاهش می‌یابد. اگر مسئولان و متولیان مساجد تدابیری بیندیشند که مساجد مشهد نیز با رعایت برخی ملاحظات و اقتضائات لازم، محل رفتوآمد زائران مختلفی باشد که به مشهد سفر می‌کنند، در پی آن، گفت‌و‌گویی میان زائران مختلف با فرهنگ‌های گوناگون و رویکرد‌ها و نگاه‌های متنوع شکل می‌گیرد و نزدیکی میان افراد را به همراه خواهد داشت و در پی آن، بخشی از نگاه تمدنی مساجد نیز محقق می‌شود.
حجتالاسلاموالمسلمین اسماعیل صرافیان
امام‌جماعت مسجد صنعتگران
مسجد به‌معنی واقعی کانون توحید است، اما آیا توحید این است که فقط نماز بخوانیم یا توحید به معنی جامع آن است؟ مسجد جایی است که از آنجا باید دین خدا تبلیغ شود. باید در ارتباط با دین روشنگری شود. قرآن در معرفی مسجد تراز می‌فرماید مسجدی که در آنجا زیاد از خدا یاد می‌شود و شبهات درباره خدا زیاد پاسخ داده می‌شود. بدون‌شک یک مصداقش هم نماز است و در مسجد باید به آن توجه شود، اما عبادتی که همراه با تعلیم و تعلم و همراه با فهم و درک باشد، قیمت اصلی عبادت را دارد.
رهبر معظم انقلاب می‌فرمایند مسجد باید مدرسه و دانشگاه باشد. یعنی باید در مسجد برای گروه‌های سنی فعال، پویا و پرنشاط جامعه که نوجوانان و جوانان هستند، کاری جدی دیده شود، نه کاری برای اوقات فراغت. کار جدی آن‌ها، یعنی تحصیلشان در مسجد باشد، تهذیب نفسشان در مسجد باشد و همه فعالیت‌هایی که نیاز دارند از طریق مسجد مدیریت شود. مسجد پایگاه و مدرس نهج‌البلاغه است. محل حضور کودکان و نوجوانان است.
امروزه دشمنان اسلام برنامه‌هایشان را با کار فرهنگی پیش می‌برند؛ کار نرم‌افزاری. آن‌ها دارند فکر را می‌سازند و ایده‌پردازی می‌کنند. اصل کار از اینجا شروع می‌شود. وقتی مساجد پایگاه انسان‌سازی شدند، وقتی مساجد به مدارس تبدیل شدند، کار درست می‌شود. در ایران نزدیک به ۱۰۰ هزار مسجد داریم. کافی است یک‌درصد از این تعداد، یعنی هزار مسجد، کانون انسان‌سازی شوند. خیلی غوغا به‌پا می‌شود.
حالا اگر ۵۰ درصدش بشود، اگر ۹۰ درصدش و.... همین موضوع عامل تحول در هر جای جهان می‌شود. بالأخره کشور‌ها با هم ارتباط دارند. خیلی از زائران امام رضا (ع) وقتی به کشورشان برمی‌گردند، به فکر می‌افتند از مسجد چنین استفاده‌ای ببرند. چرا باید مساجد پایگاهی باشند که بیست دقیقه برای اقامه نماز باز شود و تمام؟ مسجد باید محل اقامه نماز باشد، نه فقط نمازخواندن. قرآن از مسجد به‌عنوان خانه مردم یاد می‌کند. مسجد باید به این نقطه برسد و این معرفی باید چشم‌انداز تغییر و تحول اساسی در وضع کنونی مساجد باشد.
برنامه‌های ما هم برای این است که به اندازه توانمان جنبه مردمی‌بودن مسجد را تقویت کنیم. مسجد همه نیازمندی‌های جسم و جان انسان اعم از اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را فارغ از اینکه مسلمان باشد یا نامسلمان، مدیریت می‌کند. از این روست که اولیای مسجد باید خودشان را دربرابر ماوقع در جامعه مسئول بدانند، پیش‌بینی و پیشگیری کنند. این سرلوحه حرکت مسجد صنعتگران و براساس برداشت‌هایی است که از قرآن، روایات معصومان و همچنین توصیه‌های رهبر معظم انقلاب در باب مسجد تراز اسلام (گردهمایی اقامه نماز در سال ۱۳۸۹) داریم.
حجتالاسلاموالمسلمین حسین ابراهیمی
کارشناس مذهبی
مسجد مهم‌ترین و کانونی‌ترین مکانی است که به جامعه اسلامی رنگ و حیات بخشیده است. مساجد از صدر اسلام تاکنون ابعاد مختلفی داشته و نقش‌های گوناگونی مانند آشنایی‌ها، کمک‌رسانی، حل اختلافات اجتماعی و نزاع‌ها ایفا کرده‌اند. اکنون بعضی مساجد مشهد این ابعاد رنگارنگ را از دست داده‌اند و باید با توجه به نقش حیاتی مسجد، به‌دنبال بازیابی و بازسازی این ابعاد بود.
درواقع بازیابی این نقش‌های بی‌بدیل است که می‌تواند شهر اسلامی را به رنگ اصلی خود برگرداند، انسجام و زیبایی‌های ظاهری و معنوی آن را به رخ دیگران بکشد و در همه‌جای دنیا به الگو تبدیل شود. برای رسیدن به این نکته که نقش مسجد در رسیدن شهر دینی به جایگاه اصلی خود و جهانی‌شدن و الگوشدن آن چیست، باید با دقت بیشتری مطالعه کرد. توجه به جایگاهی که مسجد در اسلام به‌عنوان مقدس‌ترین مکان دارد، پرسش‌هایی را در ذهن ایجاد می‌کند؛ اینکه آیا خود مسجد تأثیری معنوی بر روح انسان دارد؟ آیا رفتوآمد به آن مؤثر است؟ چه ثواب و پاداشی در نشستن و عبادت در مسجد برای مؤمنان در نظر گرفته شده است؟
جواب این پرسش‌ها را در ضمن چند روایت از امامان معصوم (ع) بیان می‌کنیم. امام صادق (ع) در حدیثی می‌فرماید: کسی که به سوی مسجد گام برمی‌دارد، بر هیچ خشک و تری پا نمی‌گذارد، مگر اینکه از زمین اول تا هفتم برای او تسبیح می‌کنند. در حدیثی از امام علی (ع) از مسجد به‌عنوان مرکز یافتن برادرانی که انسان را در مسیر خدا یاری می‌دهند، یاد و در روایاتی دیگر بر این امر تأکید شده است. رسول اکرم (ص) می‌فرماید: هنگامی که دیدید مردی بر رفتوآمد به مسجد مداومت می‌کند، وی را مؤمن بدانید. پس رفتوآمد به مسجد نشانه ایمان و محل رشد ایمان و یافتن دوستان و برادران ایمانی و درنهایت رشد و الگوشدن جامعه ایمانی است.
در فرهنگ دینى نام مسجد یادآور بندگى و کرنش در پیشگاه خداوند متعال است. مسجد یعنى جایگاه سجده، و سجده اوج عبادت و بندگى انسان براى خداست. درحقیقت برترین و اصیلترین محل براى عبادت و تقرب‌جستن به خداوند متعال، مسجد است؛ بنابراین در قرآن کریم بر جنبههاى عبادى مسجد بیش از هر بعد دیگرى تکیه شده است.
جمال یزدانی
فعال فرهنگی‌اجتماعی
مسجد نهادی اجتماعی در سطح محله است؛ جایی که در آن امام مسجد به امامت محله می‌پردازد، اما همان‌طور که هر فرد مکلفی وظایفی در همه سطوح زندگی‌اش اعم از فردی، خانوادگی، محلی، شهری، ملی و بین‌المللی دارد و برای آن‌ها کاری تعریف می‌کند، هر مسجد نیز در همه سطوح حیات خود وظایفی دارد. برای نمونه، اگر من باید از فضای معنوی خانواده‌ام مراقبت کنم، باید درباره فلسطین نیز وظایف خود را ادا کنم.
هر مسجد به‌عنوان نهادی اجتماعی در سطح محلی، وظایفی نسبت به خودش دارد؛ اینکه فضای داخلی مسجد را برای مخاطبان مختلف مناسب‌سازی کند، امام جماعت با مأمومین تعامل درستی داشته باشد و....
برخی وظایف در سطح محلی دارد؛ باید نیاز‌های مردم محله را بشناسد، مشکلات محله را رسیدگی کند، انسجام اجتماعی در محله را تقویت کند و....
وظایفی هم در سطح ملی دارد؛ مثلا باید به اولویت‌های کشور در حوزه اقتصاد یا فرزندآوری واکنش نشان دهد، انتخابات‌ها را برگزار کند و....
اما مسجد وظایفی نیز در سطحی فراملی دارد؛ از جمع‌آوری کمک مالی برای مردم مظلوم و مستضعف تا تقویت هویت امتی مخاطبان خود.
مشهد شهری جهانی است؛ از زائر بین‌المللی آن گرفته تا اموالی که در جهان دارد. چهره‌ها، اخبار و مسائل آن در رسانه‌های جهان دیده می‌شود.
پرسش اساسی این است که حالا مسجد چه خدمتی می‌تواند به این وجهه شهر مشهد ارائه کند؟ مسجد می‌تواند نقطه جذابی برای بازدید زائران خارجی باشد. از مسجد کرامت که در آن مباحث معرفتی ارائه می‌شده، تا مسجد فیل که در آن کار مبارزاتی صورت می‌گرفته است، از مسجدالرضا (ع) که مکانی برای به‌کارگیری معتادان ترک‌کرده است، تا مسجد ملاهاشم که مبدأ تشییع‌پیکر شهدا در دهه شصت بوده است. تور مسجدگردی می‌تواند در نوع خود برای امت اسلام جذابیت داشته باشد و الگویی به آن‌ها ارائه کند.
ساخت پارک موضوعی با محوریت معماری مینیاتوری مساجد بزرگ و مؤثر تاریخی و معاصر جهان اسلام می‌تواند برندی جهانی ایجاد کند؛ از ساخت مسجدالاقصی تا مسجد شیخ‌ابراهیم زکزاکی در نیجریه، مسجد اسلامی هامبورگ و مسجدمقدس دهلی هند و....
عناصر و نشانه‌های بصری مساجد محوری مشهد در طراحی محصولات فرهنگی و سوغات زائر می‌تواند به کار رود؛ کاشی‌های خاص مسجد گوهرشاد تا چهره‌های مشهور مؤثر مساجد مانند شهیدتدین، شهیددارایی و....
ساخت مستند‌های فاخر از مساجد مؤثر معاصر و تاریخی مشهد برای عرضه در فضای رسانه‌ای بین‌المللی از روش‌های مهم هویت‌بخشی به مشهد است.
مسجدنگاری به‌عنوان گونه‌ای جدید در تولیدات رسانه‌ای و مکتوب، قابلیت ایجاد دارد. مسجدنگاری می‌تواند شامل انواع مختلفی باشد.
تاریخ شفاهی مساجد مهم و یکی از واجبات ایفای نقش مساجد در جهانی‌شدن مشهد است. پس از گذشت ۴۳ سال از پیروزی انقلاب اسلامی، فقط تاریخ شفاهی مسجد کرامت تدوین و تولید شده است. این در حالی است که تعداد مساجدی که ظرفیت این مقوله را دارند، شاید بیش از سی سوژه منحصربه‌فرد است.
به هر صورت، برای فعال‌سازی این نقش مهم و جدی، باید در سطح کلان استان، طراحی‌ای بین دستگاه‌ها صورت بگیرد و برای هرکدام نقش و وظیفه‌ای معین شود. همچنین نباید فقط به اقدامات حاکمیتی بسنده کرد، بلکه باید نقش گروه‌های مردمی را در پیشبرد این کار کلان به‌صورت جدی دید.
حجتالاسلاموالمسلمین مهدوی ارفع
مدیر مرکز رسیدگی به امور مساجد خراسان‌رضوی
یکی از مسائل مهمی که باید مدنظر مسئولان قرار بگیرید، گفتمان مسجدمحوری است. باید این گفتمان حاکم در همه برنامه‌ریزی‌های کلان و اجرایی برقرار باشد. اگر مسئولان به این ساختار، یعنی مسجد، در محلات توجه کردند، در مدل برنامه‌ریزی‌هایشان می‌توانند خیلی از عرصه‌ها را دنبال کنند. در سیاستی کلی که شورای اسلامی شهر به شهرداری ابلاغ کرده است، باید بعضی مسائل فرهنگی‌واجتماعی را با محوریت مساجد پیگیری کند. پارسال در هشتاد محله محروم مشهد معتمدان جمع شدند، مسائل اولویت‌سنجی شد و براساس آن، شهرداری موضوع را دنبال کرد. این‌ها زمینه‌هایی است که فراهم شده است. البته دوره‌های توانمندسازی را برای امامان جماعت در نظر گرفته‌ایم تا بتوانیم به وضعیت آرمانی نزدیک شویم.
وقتی به فرمایش بزرگان انقلاب اسلامی توجه می‌کنیم، به این نکته می‌رسیم که اگر بناست اسلام جهانی شود، بدون‌شک باید از ظرفیت مساجد استفاده کنیم. مرحوم امام خمینی (ره) مطالبی درباره کارکرد‌های مسجد دارد. می‌فرماید ما انقلاب کردیم برای اداره مسجد و بعد می‌فرماید ما باید با مسجد کشور را اداره کنیم. در جایی دیگر می‌فرماید اگر این مراکز ترویج اسلام قوی شوند، ما ترسی از آمریکا و شوروی نداریم. رهبر معظم انقلاب نیز در همین موضوع جهانی‌سازی و رویکرد حرکت به سمت تمدن اسلامی می‌فرمایند ما باید هسته‌های مقاومت و انواع زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی تا نظامی و امنیتی را در مساجد ایجاد کنیم. باید هسته‌های مقاومت ایجاد شود تا اسلام را جهانی کنیم.
معظم‌له می‌فرمایند مسجد قلب تپنده جامعه اسلامی است و می‌تواند محور همه فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی باشد. دربرابر نگاه مادی غرب، ما به‌دنبال تمدن اسلامی هستیم و رویکرد فرهنگی اسلام است که باید بر دنیا حاکم شود؛ بنابراین مشهد به‌عنوان شهر مذهبی می‌تواند مدل و الگویی برای همه دنیا باشد. مبلغان در جریان حرکت به سمت تمدن نوین اسلام باید نقش‌آفرینی کنند. امامان جماعت باید پرچم‌داران و علم‌داران این گفتگو باشند. گفتمان‌سازی این حرکت در قالب جهاد تبیین، باید رسالت این افراد باشد.
آن‌ها باید اهداف عالی انقلاب اسلامی را که رسیدن به تمدن نوین اسلام است، برای مردم بیان کنند تا مردم همراهی لازم را داشته باشند. ما معتقدیم انقلاب اسلامی انقلابی مردم‌پایه است و با هدایت و رهبری امامان جماعت مساجد که پیرو امام جامعه اسلامی حرکت می‌کنند، می‌توانند مطالبات معظم‌له را در کف جامعه و محلات نشر بدهند. در تعدادی از مساجد، بخشی از خدمات را امام‌جماعت و اهالی مسجد ارائه می‌دهند. بخشی از خدمات هم به عهده ماست و می‌کوشیم عرصه ورود نهاد‌ها به مساجد را فراهم آوریم. برای نمونه، بیش از ۳۵۰ مسجد داریم که شورای حل اختلاف هستند و در آنجا فقط نماز اقامه نمی‌شود، بلکه صلح و سازش بین شاکی و متشاکی دنبال می‌شود.