آیین‌های عزاداری در ایام در دهه پایانی صفر به دو دسته آیین‌های حرمی و آیین‌هایی که گردانندگان آن مردم هستند، تقسیم می‌شود.
طوبی اردلان | شهرآرانیوز - طبق آنچه در متون کهن سیاهه شده، تاریخ، هویت و آبادانی سرزمینی که بعد‌ها «مشهد» خوانده می‌شود، با دفن پیکر مطهر حضرت‌رضا (ع) است که شکل می‌گیرد و به‌مرور به شمایل امروزی خود می‌رسد. ناگفته نماند که تساهل مذهبی مغولان و بعد‌ها نیز گرایش آنان به اسلام و تشیع رشد شیعه‌گری در مشهد را رقم می‌زند. دراین‌میان سادات موسوی به‌عنوان قدیمی‌ترین ساکنان این شهر از امکان ویژه‌ای برای دست‌گیری نقابت سادات، اداره حرم رضوی و زعامت سیاسی شهر مشهد برخوردار می‌شوند، ولی با‌این‌همه حرم‌رضوی توسعه‌ای نمی‌یابد و تا مدت‌ها به بقعه مطهر و مسجد کوچک بالاسر محدود بوده است. در زمانه سربداران و حوالی سنه ۷۶۰ هجری قمری با اینکه حکومت همچنان دخالتی در اداره حرم نداشته و سادات موسوی گرداننده و رتق‌وفتق‌کننده امور آن بوده‌اند، این روند تغییر می‌کند و بقعه مطهره به‌دست حکومتیان بهسازی می‌شود.
پس از آن هم طبق اسناد باقی‌مانده تاریخی، نخستین ایوان و مناره حرم که هنرِ دست «علاءالدین محمد هندو» بوده است و احتمالا بنای اولیه ایوان طلا و گلدسته مجاور آن محسوب می‌شود در میانه قرن هفتم و هشتم هجری خورشیدی، پا می‌گیرد. این توسعه ادامه‌دار، چندی بعد، احداث نخستین صحن برای حرم حضرت‌رضا (ع) و معماری دوم ایوان مشهور به «طلا» را به نام امرای تیموری ثبت می‌کند که توانستند با طرح‌های آبادگرانه خود، مشهد را از شهری درجه‌دو به مهم‌ترین شهر خراسان تبدیل کنند.
با روی‌کار‌آمدن صفویان علاوه‌بر گسترش مذهب شیعه، آداب و رسوم مذهبی بسیاری شکل گرفت که سرآمد آن‌ها، آیین‌های عزاداری ایام محرم و صفر است، آدابی که ارادت به اهل‌بیت (ع) مبنای ماناشدن بسیاری از آن‌ها تا به امروز است. این آیین‌ها در دهه پایانی صفر و هم‌زمان با ایام شهادتِ حضرت‌رضا (ع) در مشهد جلوه دیگری می‌گیرد. آن‌چنان‌که عاشورای دیگری رقم می‌خورد و زمانه سیاه‌جامه تازه‌ای به تن می‌کند. آیین‌های عزاداری در این ایام به دو دسته آیین‌های حرمی و آیین‌هایی که گردانندگان آن مردم هستند، تقسیم می‌شود.
وقف عزا
سند‌های بسیاری در
آرشیو مرکز اسناد آستان قدس رضوی وجود دارد که متن درج‌شده در آن، از وقف‌هایی برای پذیرایی عزاداران یا برگزاری آیین عزایی یاد می‌کند. طبق همین مکتوبات تاریخی در دوران صفویه مراسم سوگواری با وسعت بیشتری در مقایسه با گذشته برگزار می‌شده و اطعام سوگواران نیز سنتی رایج بوده و موقوفاتی به این امر اختصاص داشته است چنان‌که در موقوفه شاه‌طهماسب صفوی به تاریخ ۱۱۳۶ هجری قمری آمده که نصف درآمد از ۹ عشر عایدات موقوفات کل مزرعه حسینی (مشهد) باید هرساله در ایام عاشورا و هر روز و هر شب جمعه صرف خرج تعزیه‌داری امام (ع) شود.
در این دوران روضه‌خوانی، مراسم مرثیه‌سرایی و تعزیه‌گردانی در اماکن متبرکه رضوی وجود داشته است و به‌تدریج برگزاری مراسم آهنگین و موزون در دسته‌جات مذهبی و در ایام عزاداری محرم و صفر مرسوم می‌شود که معمولا رواق دارالضیافه، ایوان طلای صحن عتیق، مسجد گوهرشاد، مدرسه پایین‌پا و مکان‌های پیرامون آن، محل برگزاری مجالس عزاداری بوده است.
این روند موجب افزایش وقفیات در عهد افشاریه می‌شود به‌طوری‌که از متن موقوفه یلداش‌بیگ مورخ ۱۱۵۸ هجری قمری پیداست، در دهه اول محرم و اربعین و صفر در محل مسجد گوهرشاد و ایوان طلای صحن عتیق و پای چهل‌چراغ و مدرسه پایین‌پا مراسم سوگواری و روضه‌خوانی برپا بوده است. علاوه‌بر متن وقف‌نامه‌های عهدنادری وجود نام‌های مجریان این مراسم همانند خطیب، حافظ، ملا و صورت‌هزینه‌های مربوط‌به روشنایی و طبخ حلوا و ماکولات ویژه سوگواران که در متن طومار علیشاهی ثبت شده، از فرهنگ مراسم سوگواری در عهد نادری حکایت می‌کند. مشهد در دوران قاجار همچنان مرکز برگزاری مهم‌ترین مراسم عبادی و عزاداری بوده است. چنان‌که «اوژن اوبن» می‌نویسد: «مرقد معصومه قم و مشهد محل مهم‌ترین سوگواری‌ها در دهه اول محرم و آخر ماه صفر هستند.»
با پای دل تا حرم
پیاده‌رفتن به سمت حرم، یکی از جلوه‌های عرض ارادت زائران و مجاوران است که در روز شهادت حضرت‌رضا (ع) تماشایی‌تر می‌شود؛ ساکنان و مجاوران در روز شهادت حضرتش، سپیده‌نزده، از هر کوی و کوچه‌ای با پای پیاده راه سوی حرم کج می‌کنند و زوار از هفته‌ها قبل، جان بی‌قرار را به جاده‌های خراسان می‌سپارند. طبق اسناد تاریخی، پایه‌گذار این آیین که عمرش پهلو به چند قرن می‌زند، شاه‌عباس صفوی بوده است. از او به‌عنوان نخستین کسی نام می‌برند که به‌طور رسمی، مسیر اصفهان تا مشهد را با پای پیاده آمده است.
روایت است که او در سال ۱۰۱۰ هجری‌قمری به همراه ملازمان و ندیمان خود از مسیر طبس و ترشیز، فاصله اصفهان تا مشهد را در ۲۸ روز طی می‌کند و وارد مشهد می‌شود. سپس بی‌درنگ، بی‌موزه با پای تاول‌زده، خود را به آستان حضرت‌رضا (ع) می‌رساند و عرض ارادت می‌کند. همچنین در متون کهن آمده است که شاه عباس صفوی طی مدت اقامتش در مشهد، هر شب تا صبح، در حرم به سر می‌برده و همچون خدام، گاه جاروکشی می‌کرده و گاهی هم مشغول روشن‌کردن شمع و گرفتن گل‌شمع‌ها بوده است.
او در سال‌های بعد نیز به قصد زیارت، کوله‌بار سفر به مشهد می‌بندد و در هر بار سفرش، دست به اقداماتی عمرانی برای بهبود وضعیت شهر می‌زند. به‌عنوان مثال او در سفر نخست خود، دستور‌هایی مبنی‌بر تعمیر صحن و ضریح مطهر صادر کرده است و موفق شده درِ مرصع به جواهر‌های گران‌بهایی را که حین جنگ با ازبکان نذر کرده بوده، بسازد و در حرم نصب کند. ۶ سال بعد شاه‌عباس در سفر دوم خود به مشهد، آب چشمه «گلسب» یا همان چشمه‌گیلاس را با ایجاد نهری که بعد‌ها به «نهر شاهی» (نهر نادری) معروف می‌شود، به درون شهر هدایت می‌کند تا طبق وقف‌نامه‌اش به مصرف عامه و زوار علی‌بن موسی‌الرضا (ع) برسد.
از حرکت دسته‌ها و هیئت‌ها تا نعش‌کشی
طبق آمار‌ها در دهه اخیر هرساله حدود ۴ هزار هیئت خراسانی و غیرخراسانی در هفته آخر صفر به مشهد می‌رسند. آیین ورود هیئت‌های عزادار نه به این وسعت، اما رسمی و سنتی دیرینه و دیرپا دارد. این هیئت‌های عزادار هرساله می‌آیند تا ظهر روز شهادت در آستان حضرت دوست، جان بی‌قرار را قراری دوباره دهند. پشت در پشت حرکت‌کردن این هیئت‌ها با نوای نوحه‌هایی که هرکدام با گویشی و زبانی خوانده می‌شود، شکوهی دارد تماشایی که تنها در این خاک و اقلیم دیده می‌شود.
دکتر
علی شریعتی در کتاب
«راهنمای خراسان» حرکت این هیئت‌های زائر را در دهه ۵۰ چنین به تصویر می‌کشد:
«بزرگ‌ترین مراسمی که در خراسان و به‌ویژه در مشهد برگزار می‌شود، برپایی مراسم محرم و صفر است. در این ماه قیافه شهر به کلی دگرگون می‌شود. لباس‌ها، چهره‌ها، رفت‌وآمدها، کوچه‌ها و خیابان‌ها، بازار و صحن‌های مسجد گوهرشاد، رواق‌ها و حرم مطهر وضع تازه‌ای به خود می‌گیرند. ماه محرم و به‌خصوص روز اربعین و چهل‌وهشتم تقریبا همه مردم شهر در مراسم عزاداری شرکت می‌کنند و دسته‌های متعدد عزاداری از دهات و شهر‌های اطراف خراسان و حتی از دیگر نقاط ایران وارد شهر می‌شوند و، چون قالب زواران این ایام را برای زیارت امام (ع) انتخاب می‌کنند، جمعیت شهر ناگهان به طرز غیرعادی رو به افزایش می‌رود.
علاوه‌بر‌این در هر محله‌ای یک یا چند دسته سینه‌زنی وجود دارد که در این ایام پیراهن‌های یکنواخت سینه‌بازِ سیاه‌رنگ می‌پوشند و به‌طور منظم و با آهنگ‌های خاصی سینه می‌زنند و اشعاری را تکرار می‌کنند. هر دسته هم غالبا به دو گروه تقسیم می‌شوند و پشت سر هم حرکت می‌کنند و به‌طور متناوب می‌خوانند و سینه می‌زنند. عده‌ای هم پیشاپیش دسته پیش می‌روند و جریده بزرگی که با چرخ‌های متعدد و پارچه‌های سبز و مشکی و سنگ‌هاو اشیای قیمتی تزیین شده است، در جلو هر دسته حمل می‌کنند.
پرچم‌ها و علم‌ها و عماری‌های متعددی نیز این جریده را همراهی می‌کند. در مشهد بیش از هر شهر مذهبی دیگری در کشور‌های اسلامی، دسته سینه‌زنی وجود دارد که هیئت متحده متوسلین به یکی از ائمه یا شهدای کربلا معروف‌اند. شمار این دسته‌ها به بیش از صد می‌رسد که از نظر تعداد عضو و تجهیزات با هم اختلاف بسیار دارند. زنجیرزنی یکی دیگر از آیین‌های عزاداری است که سال‌هاست انجام می‌شود، اما در این میانه نعش‌سازی از آیین‌هایی است که دارد کم‌کم متروک می‌گردد.»
تابوت به دوش بردن زنان نوغان
تابوت بر دوش بردن و گل‌افشان کردن پیکر نمادین حضرت‌رضا (ع) یکی دیگر از آیین‌های عزاداری مشهدی‌ها در روز‌های پایانی صفر است. طبق روایت‌های شفاهی ۱۲۰۰ سال است که زنان نوغان هرساله تابوت نمادین ثامن‌الحجج را می‌سازند با گل و پارچه سبز آذین می‌کنند، بر سر شانه می‌برند و پس از چرخاندن در محله، موی‌کَنان و مویه‌کُنان به‌سوی حرم قدم می‌گیرند. این حرکت اگرچه سندیت تاریخی ندارد، براساس داستانی شکل گرفته که قرن‌هاست دهان به دهان و سینه به سینه چرخیده است. این داستان می‌گوید: زنان این محله هنگامی‌که از شهادت امام‌رضا (ع) با خبر شدند، با بخشیدن مهریه‌های خود به شوهرانشان، اجازه گرفتند تا پیکر مطهر پسر رسول خدا را تشییع کنند. آنان سپس با دسته‌های گل و گلاب، راهی محل دفن می‌شوند تا به این صورت، آداب مهمان‌پذیری و غریب‌نوازی‌شان را به جا آورند.
صفر در حرم
علاوه بر سنگ‌تمامی که مردم برای هرچه باشکوه‌تر برگزار کردن عزاداری‌های دهه پایانی صفر می‌گذارند، آیین‌هایی چندصدساله هم هستند که خادمان آستان ملائک‌پاسبان حضرت رضا (ع) در حرم برگزار می‌کنند. طبق اسناد باقی‌مانده در آستان قدس رضوی، برگزاری مراسم دهه پایانی ماه صفر، سوگواری ایام شهادت پیامبر اکرم (ص)، امام‌حسن مجتبی (ع)، امام‌رضا (ع) و اربعین حسینی در حرم مطهر، بیش از یک قرن و نیم قدمت دارد و در زمره مراسمی است که از اهمیت زیادی نیز برخوردار است. از نحوه برگزاری عزاداری‌های دهه پایانی صفر در حرم ۳۰ عنوان سند مالی باقی مانده که در آن هزینه‌های مصرفی آستان قدس سیاهه شده است. عمر قدیمی‌ترین این اسناد به دهه آخر صفر سال ۱۳۱۰ هجری قمری می‌رسد که مربوط به مجالس خطبه‌خوانی، شمع‌گردانی و مجالس روضه‌خوانی در آستان حضرت رضاست.
خطبه‌خوانی
خطبه‌خوانی در شب عاشورا و شب شهادت امام‌رضا (ع) به شکل کنونی از دوره پهلوی دوم و هم‌زمان با شکل‌گیری اداره تشریفات آستان قدس رضوی مرسوم شده است. این آیین دوبار در سال، یکی در شب عاشورا و دیگری در شب شهادت حضرت رضا (ع)، و بر اساس وقف‌نامه علیشاه، حاکم وقت خراسان در ۱۱۶۰هجری قمری برگزار می‌شود که در آن، همه خادمان با شمعی در دست گرداگرد صحن جمهوری اسلامی (در گذشته در صحن عتیق) می‌ایستند و با نوای خطبه‌خوان عزاداری می‌کنند.
شمع‌گردانی
در آیین شمع‌گردانی که تنها در شب شهادت حضرت‌رضا (ع) برگزار می‌شده است و احتمالا قدمت آن به دوران صفویه پهلو می‌زند، خادمان آتش پیه‌سوز‌های حرم را می‌کشتند و سپس با روشن‌کردن شمع و گرداندن آن در صحن و رواق عزاداری می‌کرده‌اند. در باب برگزاری این آیین، دو سند در آرشیو آستان قدس رضوی وجود دارد که مربوط به سال‌های ۱۳۳۴ قمری و ۱۳۳۵ قمری است و در آن‌ها دستور‌های مسئولان وقت برای چگونگی برگزاری مراسم و نحوه هزینه‌کرد آن‌ها آمده است. در این اسناد که یادگار دوره قاجار هستند، «سیدجواد ظهیرالاسلام» به کشیک‌نویس آستان قدس جهت حاضر نمودن همه کارکنان پنج کشیک به‌منظور برپایی مراسم عزاداری و شمع‌گردانی در شب بیست‌ونهم (شهادت امام‌رضا (ع)) و استفاده‌نکردن از چراغ دستوراتی می‌دهد. هم‌او در سندی که درست یک سال بعد سیاهه شده، به شعاع‌التولیه صاحب‌جمع روشنایی جهت فراهم‌کردن شمع برای مراسم شمع‌گردانی شب شهادت امام‌رضا (ع) در سال۱۳۳۵قمری دستور‌هایی داده است.
برپایی مجلس روضه
در دهه آخرماه صفر همچون دیگر ایام وفات و شهادت ائمه اطهار (ع)، روضه‌خوانان، نوحه‌خوانان و خطبای آستان قدس در دارالضیافه، دارالذکر، دارالحفاظ یا ایوان طلا به ذکر مصیبت می‌پردازند. اسنادی هم دراین‌باره در آرشیو اسنادی آستان قدس وجود دارد که قدیمی‌ترین آن‌ها مربوط به هزینه‌های برگزاری مراسم سوگواری در دهه آخر صفر به سال ۱۲۸۲ هجری‌قمری از محل مصارف موقوفه وزیر نظام است. در این سند هزینه‌های مربوط به برگزاری مجلس روضه‌خوانی دهه آخر ماه صفر در ایوان طلا (ایوان نادری) در دوره قاجار ذکر شده است. ناگفته نماند که اگرچه از چگونگی برگزاری مراسم شب شهادت امام رضا (ع) در دوره صفویه اسنادی وجود ندارد، کارشناسان قدمت این آیین را هم مربوط به دوره صفویه می‌دانند.
شب شام غریبان
در این سنت عزا که آن هم دوبار در سال یعنی در شب عاشورا و شب شهادت حضرت‌رضا (ع) برگزار می‌شود، همه کارکنان آستانه در اداره مرکزی آستان قدس رضوی در چهارراه شهدا حاضر می‌شوند و سوگواری می‌کنند. در این مکان به‌جز چند شمع، چراغی روشن نمی‌شود و محوطه تاریک و غم‌انگیز است. هم‌زمان با بلندشدن صدای اذان مغرب از گلدسته‌ها، نماز جماعت برپا می‌شود. سپس خدمه با در دست‌داشتن شمعی روشن و نظمی خاص برای عزاداری و سوگواری به‌سوی حرم مطهر رضوی به راه می‌افتند. مردم و زائران از ساعتی قبل، مشتاقانه در دو طرف خیابان برای دیدن هیئت خدمه حضرت امام رضا (ع) اجتماع کرده و با آنان همدردی می‌کنند و برای سلامتی خادمان حضرت (ع) صلوات می‌فرستند.
منابع گزارش: گفتگو با کاظم جهانگیری‌کلاته، کارشناس اسنادی مرکز اسناد آستان قدس رضوی، کتاب «پیشینه عزاداری در حرم رضوی» تالیف محمدرضا قصابیان، کتاب «موقعیت جغرافیایی مشهد» از مهدی سیدی، آرشیو عکس مرکز اسناد آستان قدس رضوی و...