گزارشی از آیین ۱۲۰ساله پرده‌خوانی خلیل‌آباد که این روز‌ها میراث‌داری ندارد

شیما سیدی-حمید ضیایی | شهرآرانیوز - آیین پرده خوانی ایران تنها هنر جهان اسلام است که داستان گویی مذهبی دارد. این نمایش ملی-مذهبی هنوز کم و بیش در ایران رواج دارد و پرده خوانانی نامی در گوشه و کنار کشور هستند که این آیین را میراث داری می‌کنند. وجود همین پرده خوانان و نیز پیشینه هزار و دویست ساله نقالی و ۴۰۰ سال پرده خوانی، یونسکو را مجاب کرد در سال ۱۳۹۰ (۲۰۱۲) آیین نقالی و پرده خوانی را به نام ایران در مجموعه میراث ناملموس جهانی ثبت کند.

در فهرست میراث ناملموس ملی کشور نیز برخی از شهر‌ها پرچمدار این آیین شده اند و نامشان به ثبت رسیده است. چنان که آیین پرده خوانی و روضه خوانی شهر تاریخی «وزوان» از توابع شهرستان شاهین شهر اصفهان سال ۹۶ ثبت ملی شده و شهر شیروان نیز به نمایندگی از خراسان شمالی این آیین را در فهرست میراث ناملموس کشور، میراث داری می‌کند.

گرچه پرده خوانی در بسیاری از روستا‌ها و شهر‌های خراسان رضوی نیز جریان دارد، نام شهرستان خلیل آباد در ۲۲ آذر سال ۹۱ به نمایندگی از استان ما در فهرست میراث ملی کشور ثبت شد.
به گفته رضا یوسفی، رئیس میراث فرهنگی شهرستان کاشمر، که خود نیز مسئولیت تهیه پرونده ثبتی آیین پرده خوانی شهرستان خلیل آباد را به عهده داشته است، چند دلیل برای ثبت این افتخار به نام خلیل آباد وجود دارد.

پرده خوانی در شهر خلیل آباد سابقه‌ای ۱۲۰ ساله دارد و در میان توده مردم بسیار پرطرفدار بوده است. افراد بسیاری از جمله کربلایی حسین عارفیان، درویش پروانه، محمدعلی‌صولت، حبیب اله چاووش و مرشد محمد علی در این رشته هنری فعالیت داشته اند. وجود یک نقاشی پرده خوانی دستکم ۸۰ ساله از استاد «حسین دستخوش همدانی» در شهرستان خلیل آباد نیز می‌تواند دلیل دیگری برای انتخاب این شهرستان باشد. با این حال اکنون نمی‌توان آینده چندان امیدوارکننده‌ای برای این هنر در خلیل آباد و کاشمر متصور شد. از نسل پرده خوانان خلیل آباد تنها ۳ نفر باقی مانده اند که آن‌ها نیز به دلیل سن بالا به سختی می‌توانند پرده خوانی کنند. کلاسی برای آموزش و انتقال این هنر نیز به گفته مسئولان شهرستان خلیل آباد تا کنون برگزار نشده است و متأسفانه این هنر به روز‌های زوال خود نزدیک‌تر می‌شود.

البته در سراسر کشور نیز پرده خوانی روزگار بهتری ندارد. بر اساس برآورد‌های وزارت میراث فرهنگی و گردشگری کمتر از ۳۰ پرده خوان در کل کشور باقی مانده اند. درویش محمود‌مداح که سال ۹۶ به عنوان نخستین حاملِ زنده میراث ناملموس آیین سنتی نقالی، پرده خوانی و روضه خوانی استان اصفهان انتخاب شد، یکی از همین ۳۰ نفر بود که ۱۷ تیر امسال بر اثر بیماری قلبی درگذشت. با این حال اقدام درخورتوجهی در کل کشور برای حفظ این آیین انجام نشده است، جز یک سوگواره که چند سالی است در تربت حیدریه برگزار می‌شود و پرده خوانان را از سراسر استان‌های خراسان و گاه کشور دور هم جمع می‌کند.

در این میان، حمید‌ضیایی، یکی از خبرنگاران اهل کاشمر، با تهیه گزارشی از پیشینه این هنر در خلیل آباد و همچنین گفتگو با آخرین نسل پرده خوانان این شهرستان، تلاش دارد گوشه‌هایی از این آیین را در حافظه رسانه‌ای ثبت کند. در متن زیر بخش‌هایی از گزارش‌های او را که برای صفحه خراسانیات تهیه شده است، مرور می‌کنیم.

عکس نمایه:  پرده‌ای از استاد حسین همدانی که گویا نزدیک به ۱۵۰ روایت در دل خود دارد/ این پرده در شهرستان خلیل‌آباد نگه‌داری می شود

پرده ۸۰ ساله خلیل آباد ارزش ثبتی دارد

 وقتی سخن از نقاشی «قهوه خانه ای» به میان می‌آید، نام استاد «حسین دستخوش همدانی» هم در پی آن به ذهن می‌رسد. هنرمندی نام آشنا که بیشتر با پرده‌های ماندگارش مانند «جنگ خیبر»، «جنگ چالدران»، «مجلس زلیخا» و... شناخته می‌شود. استاد حسین همدانی را شاگرد استاد «حسین قوللر آقاسی» و «محمد‌مدبر» می‌دانند. دو استادی که مکتب نادیده، نقاشی می‌کردند.
یکی از پرده‌های استاد حسین همدانی در شهرستان خلیل آباد است و از قضا مسئولان میراث فرهنگی این شهرستان، یکی از دلایل ثبت ملی آیین پرده خوانی شهرستان خلیل آباد را هم به وجود همین پرده گره می‌زنند.

پرده‌ای که برای مردم کاشمر، خلیل آباد و بردسکن، چهره‌ای آشنا دارد و بسیاری از مردم منطقه با این پرده خاطره دارند؛ پای نقل پرده خوان پیش کسوت این منطقه نشسته اند، از پند و اندرز‌های او هنوز در ذهن و ضمیر خود دارند و صدای گرم او را نیز در خاطر خود نگه داشته اند. «درویش محمد عارفیان» معروف به «درویش عارف» نامی آشنا برای مردم منطقه ترشیز و صاحب پرده‌ای از استاد حسین همدانی است. او سال‌ها داستان‌های این پرده را برای مردم این منطقه خوانده و حالا که روزگار عزلت و پیری را سپری می‌کند، پرده را به هیئت «حضرت‌علی اصغر» شهرستان خلیل آباد اهدا کرده است. برای دیدن این پرده با اعضای آن هیئت هماهنگ می‌کنم و راهی خلیل آباد می‌شوم.

پرده را در گوشه‌ای می‌بینم که مهجور و غریب رها شده و از اعضای هیئت می‌خواهم که کمکم کنند تا پرده را به جای مناسبی بیاوریم. پرده را باز می‌کنم و در میانه آن، شمایلی از حضرت «ابوالفضل» می‌بینم که در مقابل «مارد بن صُدَیف» به تصویر کشیده شده است و «اشقیا» را می‌بینم که مغلوب اولیا شده اند. می‌گویند در این پرده چیزی حدود ۱۵۰ داستان و روایت نهفته است. علاوه بر روایت‌های عاشورایی، داستان‌هایی هم از دیگر ائمه دارد، داستان آن سنگی که از کوه می‌غلتد و پیش پای حضرت علی بن موسی الرضا (ع) می‌افتد و روایت‌هایی از جنگ «صفین» حضرت علی (ع). به چهره‌های پرده نگاه می‌کنم. دو دسته در این پرده حضور دارند. اولیا و اشقیا. اولیا را با چهره‌هایی منور و زیبا ترسیم کرده اند و اشقیا را با چهره‌هایی کریه و بدمنظر به نمایش گذاشته اند.

استاد حسین دستخوش همدانی متولد ۱۳۰۵ خورشیدی است. می‌گویند استاد این پرده را در سال ۱۳۲۰ کشیده اند. تصور می‌کنم کمی درباره تاریخ آن دچار اشتباه هستند. اگر بخواهیم این تاریخ را قبول کنیم، باید بگوییم که استاد همدانی این پرده را در پانزده سالگی کشیده است؛ چیزی که دور از ذهن به نظر می‌رسد؛ اما هر چه باشد این پرده بیش از نیم قرن عمر دارد. پرده‌ای که شوربختانه به طور ناشیانه مرمت شده است. پشت پرده را با پارچه‌ای که گمان می‌کنم «متقال» باشد، با چسبی که به نظر می‌رسد چسب چوب بوده، ترمیم کرده اند. این کار باعث شده که پرده خشک شود و اگر بخواهند آن را تا بزنند بی شک خواهد شکست.

این پرده می‌تواند دوباره پاک سازی و مرمت و در جایی مانند موزه نگه داری شود یا با توجه به اینکه وقف هیئت شده، در همان مکان با شیوه‌هایی که اداره میراث فرهنگی تعیین می‌کند، نگهداری شود. این پرده یکی از ده‌ها پرده‌ای است که از استاد دستخوش همدانی به جا مانده است. پرده‌ای که ارزش تاریخی و فرهنگی بسزایی دارد و به گفته رضا یوسفی، رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان کاشمر، خود نیز ارزش ثبت در میراث ملی را دارد. ناگفته پیداست که این پرده باید در خود خلیل آباد نگه داری شود؛ آنجا خاستگاه درویش عارف است و پرده با حال و هوای آن شهر آمیخته است.

ارکان پرده خوانی

ساختار پرده خوانی بر دو رکن «پرده» و «پرده خوان» استوار است. پرده، پارچه‌ای است که یک یا چند رخداد مصیبت بارِ خاندان پیامبر (ص) بر آن نقش شده است. موضوعِ اصلی این نقش ها، واقعه کربلا و حوادث پیش و پس از آن است. رفته رفته داستان‌های اخلاقی و پندآموز نیز به آن افزوده شده است. به لحاظ قداست عدد ۷۲ و ارتباط آن با واقعه کربلا، در هر پرده ۷۲ مجلس فرعی و اصلی وجود

دارد. جنس پرده‌ها از متقال و کرباس و اندازه آن‌ها ۳۰۰ در ۱۵۰ سانتی متر است. صورت‌های منقوش بر پرده به دو گروه اولیا (نیکان) و اشقیا (بَدان) تقسیم می‌شود. در این پرده‌ها سیمای اولیا بر پرده متفاوت از چهره اشقیاست. چهره اولیا را در هاله‌ای از نور و رنگ‌هایی متناسب با باور‌های مذهبی و زیبا نقش و در مقابل چهره اشقیا را بسیار زشت و هیولاگونه تصویر می‌کنند. مراحل پرده خوانی شامل پیش واقعه خوانی، مناجات و فضائل خوانی، مناقب خوانی و نقل قصه و حدیث است. پرده خوان در پایان با لحنی سوزناک، گریزی به صحرای کربلا می‌زند و به نوحه و ندبه می‌پردازد.

منبع: مرشدان پرده خوان ایران، دفتر ۹، حمیدرضا اردلان، زمستان ۸۶

آخرین نسل پرده خوانان خلیل آباد

پرده خوانان کاشمر و خلیل آباد چهره‌هایی شناخته شده در میان توده مردم بودند. به پرده خوانان «مرشد» و «درویش» هم می‌گفتند. «میرزاعلی خندان»، «درویش محمد عارفیان معروف به عارف» و «درویش قاسم دانش پژوه» آخرین نسل پرده خوانان کاشمر هستند. در متن پیش‌رو، نگاهی می‌اندازیم به شیوه اجرا و زندگی این سه پرده خوان.

کربلایی قاسم دانش پژوه

کربلایی قاسم دانش پژوه سال ۱۳۲۰ در خلیل آباد متولد می‌شود. از ۶ سالگی پرده خوانی را نزد پدرش مرشد محمدعلی آغاز می‌کند و سپس آموزش را نزد دیگر استادان خود هم،  چون حبیب ا... چاووشی، عارفی، کربلایی اکبر محمدزاده و حاجی مرشد ادامه می‌دهد.

پرده‌هایی که در دست داشته یکی نقاش اش حسین همدانی و دیگری محمد گنجی بوده است. سن پرده هایش یکی ۶۰ سال و دیگری ۴۰ است.

شیوه اجرا:

کربلایی قاسم به شیوه غیرآوازی وقایع را شرح می‌دهد و آواز او تنها در نقاط عطف نمایش اجرا می‌شود. لحن ساده و روایت‌های او به زبان مردم کوچه و بازار است. در پرده خوانی شیوه‌ای بی پیرایه و ساده دارد که این خود نوعی از روایت است.

درویش محمد عارفیان (عارف)

محمد عارفیان در سال ۱۳۱۵ در شهرستان خلیل آباد زاده می‌شود. پرده خوانی را نزد پدربزرگش کربلایی حسین عارفیان فرا می‌گیرد. در میانه نیز نزد دیگر کسانی هم،  چون محمد‌علی‌صولت، درویش پروانه، کربلایی محمد علی، کربلایی حسن و حاج صادق آموزش می‌بیند. او پرده خوانی را از پانزده سالگی آغاز می‌کند. نقاش یکی از پرده هایش علی بهاری بوده و قدمت پرده اش ۳۰ سال بوده است. او همچنین پرده‌ای به نقاشی حسین همدانی هم داشته که قدمتی ۸۰ ساله دارد و اکنون به هیئت حضرت علی اصغر خلیل آباد اهدا کرده است.

شیوه اجرا:

درویش عارف به شیوه قدما اجرا می‌کرده است. در این شیوه، حرکات واضح و کم و بیش پیش بینی می‌شود. تمرکزِ پیرامون مجلسِ مورد روایت و صورت‌های نقاشی شده آن و اشاره مکرر با عصا به اشقیا و با دست به اولیا جزو فنون پرده خوانان قدیم است. این کار به دلیل مقام والا و مرتبه اولیا است.

میرزا علی خندان

میرزا علی خندان با اینکه پا به سن گذاشته، حافظه خوبی دارد. او نه تنها پرده خوانی می‌کرد، که یکی از پیش کسوتان هنر تعزیه نیز هست. به گفته خودش سال هاست که دیگر پرده خوانی نکرده و بیشتر به مداحی و منقبت خوانی می‌پرداخته است. او هنوز بسیاری از اشعار و منقبت‌ها را در حافظه دارد و می‌خواند. نکته امیدوارکننده این است که نوه میرزا در حال فراگیری هنر پرده خوانی و منقبت خوانی از پدربزرگ است. این نکته از آن جهت امیدوارکننده است که می‌تواند به استمرار این هنر ارزشمند کمک کند.

 

بیشتر بدانید 

درباره نقاشی قهوه‌خانه‎‌ای و نقش مهمی که در ارتباطات اجتماعی مردم ایفا می‌کرد

 

---