‌نگاهی به وقف ‌های حرم مطهر رضوی برای عزاداری در ایام محرم و صفر

موسوی زاده | شهرآرانیوز؛ با وجود اینکه ۱۴۰۰ سال از قیام امام حسین (ع) می‌گذرد، عشق به سالار شهیدان باعث می‌شود تا هرسال ارادتمندان به آن حضرت مراسم عزاداری را باشکوه‌تر از سال‌های گذشته برگزار کنند. درست به همین دلیل بیرق و پرچم عزاداری سرور و سالار شهیدان از چندروز مانده به محرم در هر کوی و برزن شهر به چشم می‌خورد.

 

در این میان افرادی هم هستند که بنا به عقیده خود، علاوه بر نصب پرچم و بیرق و سیاه‌پوش شدن، توزیع نذورات و برپایی مراسم روضه‌خوانی در ایام محرم را در برنامه سالانه خود جای داده‌اند. برخی افراد هم با وقف‌هایی که برای عزاداری ایام محرم و صفر انجام داده‌اند، اسم خود را در گذر زمان ماندگار کرده‌اند.

 

آن‌طور که اسناد تاریخی و وقف‌نامه‌های به‌جای‌مانده نشان می‌دهد، قدمت مجالس سوگواری در ایام محرم و صفر در حرم مطهر رضوی به قرن‌ها قبل بازمی‌گردد، به‌طوری‌که نام بسیاری از افراد خیر نیک‌اندیش در زمره واقفان آستان قدس رضوی به ثبت رسیده است. میرزامحمد مؤمن، مهدی‌قلی‌خان قرایی، حاج کاظم غراب، عضدالملک و... تنها تعدادی از واقفانی هستند که دارایی‌های خود را در چارچوب موقوفه در سال‌های دور و نزدیک برای عزاداری در محرم و صفر به این آستان ملکوتی سپرده‌اند. در این گزارش نیم‌نگاهی به برخی از این موقوفات داریم.

 

 

بخشی از مراسم عزاداری در حرم رضوی در دهه اول محرم با درآمد موقوفات میرزامحمد مؤمن برگزار می‌شود. بر اساس اسناد موجود، میرزامحمد مؤمن قدیمی‌ترین واقفی است که موقوفه‌اش دارای درآمد است. او در دوران شاه‌تهماسب صفوی به سال ۱۱۳۶ قمری بخش عمده دارایی‌اش را وقف آستان قدس رضوی کرد تا درآمد آن برای روضه‌خوانی امام حسین (ع) استفاده شود. این موقوفات پس از گذشت بیش از ۳۰۰ سال همچنان پابرجاست و درآمد‌های آن مطابق وقف‌نامه‌ها هزینه می‌شود. این واقف تمام مزارع خود در مشهد را وقف آستان قدس رضوی کرد تا درآمد آن برای سوگواری در دهه اول محرم مصرف شود.

 

 

میرزامحمدحسین حسینی، معروف به صدر دیوان‌خانه و ملقب به عضدالملک هم در سال ۱۲۷۴قمری بخشی از دارایی‌هایش را وقف حرم مطهر رضوی کرد. او شش‌دانگ یک رشته قنات مشهور در اراضی چهارطاقی موسوم به حسین‌آباد را همراه با اراضی آن وقف بارگاه منور حضرت ثامن‌الحجج (ع) کرده است. در وقف‌نامه عضدالملک ذکر شده که منافع و درآمد این وقف پس از وضع مخارج ملکی، یک سهم حق‌التولیه و نیم سهم حق‌النظاره، ۶ سهم دیگر آن در ایام خاص صرف شود. مراسم تعزیه‌داری و سوگواری به‌مناسبت رحلت رسول اکرم (ص) و شهادت امام حسن مجتبی (ع) و امام هشتم (ع) در روز‌های پایانی ماه صفر ازجمله مراسمی است که با عواید این موقوفه برگزار می‌شود.

 

 

 

مراسم عزاداری امام حسین (ع) در مسجد مقبره با درآمد موقوفاتی واقف حسین حجاری‌زنجانی برگزار می‌شود که در سال ۱۳۴۶ شمسی دارایی‌هایش را به آستان قدس رضوی وقف کرد تا درآمد آن برای روضه‌خوانی و سوگواری امام حسین (ع) استفاده شود.
بر اساس این وقف‌نامه تأکید شده است تا عواید موقوفات در دهه اول محرم در مسجد مقبره نادری واقع در خیابان شیرازی، بعد از چهارراه شهدا هزینه شود. چندین قنات و مزرعه در تربت‌حیدریه و درآمد آن‌ها دارایی‌هایی بودند که این فرد وقف کرده است.

 

 

مراسم سوگواری حسینی با موقوفه جعفرقلی‌میرزا هم از مراسم قدیم عزاداری در حرم مطهر رضوی است. جعفرقلی‌میرزا حدود ۹۲ سال پیش، یعنی در سال ۱۳۰۷ شمسی، اراضی و دارایی‌هایی را وقف آستان قدس رضوی کرد تا درآمد حاصل از آن‌ها برای روضه‌خوانی و سوگواری امام حسین (ع) استفاده قرار شود. در وقف‌نامه این واقف تأکید شده است تا عواید موقوفات صرف عزاداری دهه اول و دوم ماه محرم در حرم مطهر رضوی شود.

 

 

سوگواری در رواق امام خمینی (ره) بارگاه منور حضرت رضا (ع) هم هرسال با درآمد موقوفاتی میرزا عبدالرسول برگزار می‌شود. میرزا عبدالرسول از واقفان آستان قدس رضوی است که در سال ۱۳۰۸ قمری املاکی را برای روضه‌خوانی در حرم مطهر رضوی وقف کرده است. این واقف نزدیک به ۱۵۰ سال پیش تمامی دارایی خود را از جمله ۲ قطعه زمین در شهرستان رشت را برای روضه‌خوانی در دهه اول محرم در حرم مطهر امام رضا (ع) وقف کرده است. این موقوفات در سایه وقف پابرجا مانده‌اند. درآمد موقوفات او هرسال برای مراسم سوگواری در رواق امام خمینی (ره) کنونی و صحن امام خمینی (ره) سابق و صحن پهلوی اسبق هزینه می‌شود.

 

 

وقف دیگری که مصارف آن در حوزه تعزیه‌داری ماه محرم و صفر تعیین شده، موقوفه فضل‌ا... خان وزیرنظام متولی‌باشی آستان قدس رضوی است. این واقف در سال ۱۲۷۱ قمری فروشگاه‌های بازار کفش‌دوزان متصل به صحن عتیق آن زمان (انقلاب کنونی) را همراه با زمین خرید و وقف کرد تا هرسال آنچه از منافع این وقف به دست می‌آید، بعد از مصارف تعیین‌شده در وقف‌نامه، یک‌دهم آن را متولی شرعی در دهه آخر صفر و در ایوان طلای صحن مقدس عتیق صرف تعزیه حضرت امام رضا (ع) و حضرت سیدالشهدا (ع) کند.

 

 

موقوفه میرزا محمدمهدی نوائی لشکرنویس، واقف خیراندیش که سال ۱۲۷۵ قمری وقف‌نامه آن تنظیم شده، از دیگر موقوفه‌های مرتبط با برنامه‌های حرم مطهر رضوی در ایام محرم و صفر است. در این وقف‌نامه بخشی از محله سرشور، یک باب مغازه خرقه‌دوزی واقع در بازارچه زرگران، یک مغازه صباغی و فروشگاه هیمه‌دان خبازی واقع در خیابان علیا (بالاخیابان) وقف حضرت رضا (ع) شده است تا هرسال مبلغی از منافع و درآمد این وقف به ۲ روضه‌خوان داده شود که یکی در دهه اول ماه محرم در درب بالاخیابان حرم هرشب ذکر مصیبت بخواند و دیگری در دهه آخر ماه صفر در توحیدخانه مبارکه مشغول ذکر مصیبت شود.

 

 

موقوفه امام وردی‌خان بیات‌مختاری و همسر وی، آبجی‌سلطان، از دیگر موقوفاتی است که درآمد آن به عزاداری در حرم مطهر رضوی اختصاص دارد. این زوج خیراندیش در سال ۱۲۷۶قمری یک قطعه باغ مشهور به باغ رضوان، یک قطعه باغ مشهور به باغ سنجلیه، ۱۰سهم آب از قنات و محل زراعت سنگویی، ۲ سهم آب از محل زراعت توزنده‌جان و همچنین ۳ سهم حمام از مدار ۹سهم حمام بازار نیشابور را وقف آستان قدس رضوی کردند. آنان در وقف‌نامه این املاک تأکید کرده‌اند که بخشی از منافع و درآمد این مجموعه برای برگزاری مراسم و آیین‌های عزاداری در روز‌های شهادت امام حسین (ع) و امام رضا (ع) در حرم مطهر رضوی استفاده شود.

 

 

مرحوم مهدی‌قلی‌خان قرایی در سال ۱۲۸۹ قمری مزرعه محمدآباد واقع در بلوک سنجان در تربت‌حیدریه، یک قطعه باغ واقع در علیای مزرعه محمدآباد، اراضی میان ۲ جوی خلف قلعه محمدآباد، ۲ قطعه یونجه‌زار کنار نهر محمدآباد، ۹ سهم از آسیاب دوار واقع در سفلای محمدآباد و در قصبه سنجان را وقف حضرت رضا (ع) کرد. مبلغی نیز برای تعزیه‌داری پنج‌تن آل‌عبا (ع) و حضرت سیدالشهدا (ع) در ماه‌های محرم و صفر در حرم مطهر تعیین کرد تا هرسال ۱۰ شب روضه‌خوانی کنند.

 

 

در بین واقفان نام یک بانو نیز به چشم می‌خورد. وقف بانو هاجر بر اساس وصیت میرزا عباسعلی‌خان احتشام‌نظام بوده است. بر اساس وقف‌نامه تنظیم‌شده در این‌باره، بانو هاجر در سال ۱۳۱۶ قمری بخشی از قریه خورشیدآباد زرند ساوه را وقف حضرت رضا (ع) کرد تا منافع و درآمد آن موقوفه بعد از کم شدن مخارج و حق‌التولیه، صرف تعزیه‌داری و روضه‌خوانی حضرت سیدالشهدا (ع) و اصحاب آن امام بزرگوار در ایام محرم و صفر در حرم مطهر حضرت رضا (ع) شود.

 

 

مهدی‌قلی‌میرزا سهام‌الملک یکی دیگر از واقفانی است که در وقف‌نامه خود تأکید کرده است بخشی از درآمد‌ها صرف عزاداری محرم و صفر در حرم مطهر رضوی شود. او سال ۱۳۲۲ قمری ۹ مغازه در بازارچه مشهور به شماعی‌خانه واقع در خیابان سفلی (پایین‌خیابان) مشهد، همراه با سکو‌های ۲ طرف آن را وقف کرد تا منافع و درآمد موقوفه بعد از وضع مخارج و یک‌عشر حق‌التولیه، صرف تعزیه‌داری و روشنایی شب‌های شهادت حضرت زهرا (س) و حضرت رضا (ع) در حرم مطهر رضوی شود.

 

موقوفه حاج‌کاظم غراب و مجدالدین مدنی از دیگر موقوفه‌هایی است که درآمد آن در این ایام استفاده می‌شود. این ۲ واقف در سال‌های ۱۳۴۳، ۱۳۶۲ و ۱۴۰۸ قمری شش‌دانگ یک قطعه زمین کارخانه کمپوت‌سازی و کلیه موتورآلات منصوبه در کارخانه که مربوط به کمپوت‌سازی ممتاز خراسان است و مبلغ یک‌میلیون و پانصدهزار تومان سرمایه نقدی این کارخانه را وقف حضرت رضا (ع) کردند تا کلیه درآمد و عایدات موقوفه پس از کم کردن عوارض، حقوق دیوانی، حق‌الزحمه مدیر کارخانه، حق‌النظاره بین ۲ ناظر و حق‌التولیه برای توزیع غذا در شب شهادت حضرت رضا (ع) در محل تشریفات آستان قدس رضوی استفاده قرار شود.
مرحوم سیدحسین محمودی هم سال ۱۴۲۰ قمری ۲ سهم مزرعه و قنات فتح‌آباد روستای زین‌العابدین را وقف حضرت رضا (ع) کرد تا هرسال از ۲۵ تا ۳۰ صفر صرف عزاداری امام هشتم شیعیان در حرم مطهر حضرت ثامن‌الائمه (ع) شود.

 

 

با آغاز ماه محرم و طنین‌انداز شدن نوای عزاداری در کوی و برزن این دیار، مجموعه آستان قدس رضوی به رسم هرسال دست‌به‌کار می‌شود و مجالس سوگواری، اطعام نیازمندان، روضه و مداحی و ایستگاه‌های صلواتی برپا می‌کند. اقداماتی از این دست، فعالیت‌هایی است که مخارج عمده آن‌ها از محل درآمد موقوفاتی است که واقفان خیراندیش خواستار هزینه‌کرد درآمد آن در ماه‌های محرم و صفر بوده‌اند. در ادامه با مدیر مرکز توسعه و نظارت بر نذورات و موقوفات آستان قدس رضوی و معاون امور حقوقی موقوفات آستان قدس رضوی گفتگو کردیم تا از تعداد این نوع موقوفه‌ها و چگونگی استفاده از آن‌ها بگویند. مدیر مرکز توسعه و نظارت بر نذورات و موقوفات آستان قدس رضوی با بیان اینکه برگزاری مراسم سوگواری و ذکر مصیبت به مناسبت‌های مختلف در حرم مطهر امام رضا (ع) از قدیم مرسوم بوده است و در ایام وفات ائمه اطهار (ع) به‌خصوص ماه‌های محرم و صفر این مجالس به اشکال مختلف برگزار می‌شود، گفت: برپایی باشکوه مراسم سوگواری سرور و سالار شهیدان در این آستان مقدس نشان‌دهنده توجه خاص به این ایام در طول تاریخ است، به‌طوری‌که بسیاری از خیران برای خطبه‌خوانی، شمع‌گردانی و روضه‌خوانی و... در ایام محرم و صفر در حرم مطهر رضوی وقف‌هایی داشته‌اند.
علیرضا اسماعیل‌زاده در ارتباط با موقوفات مرتبط با ایام محرم و صفر اظهار کرد: قدمت موقوفات سوگواری ایام شهادت یا وفات ائمه اطهار (ع) به قرن‌ها پیش برمی‌گردد و بیشتر عواید این موقوفات صرف سنت عزاداری در ماه‌های محرم و صفر حرم مطهر رضوی به‌ویژه ایام سوگواری حضرت سیدالشهدا (ع) می‌شود.

 

وی ادامه داد: ۲۶ سرفصل کلی همچون میهمان‌سرا و اطعام زوار حضرت رضا (ع)، دارالشفا و بیمارستان‌های وابسته، سوگواری و... برای مصارف موقوفات در آستان قدس رضوی تعریف شده که در این میان، سوگواری و عزاداری برای اهل‌بیت (ع) یکی از سرفصل‌های پررنگ این مجموعه است. مدیر مرکز توسعه و نظارت بر نذورات و موقوفات آستان قدس رضوی با اشاره به اینکه بیش از ۶۰واقف بخشی از درآمد رقبه یا رقبات خود را به عزاداری در ماه‌های محرم و صفر اختصاص داده‌اند، گفت: درآمد بعضی از این موقوفات طبق سفارش واقف آن، صرف برگزاری مراسم دهه آخر ماه صفر و ایام شهادت حضرت ثامن‌الحجج (ع) می‌شود.

 

اسماعیل‌زاده تأکید کرد: واقفان موقوفات دهه پایانی ماه صفر با هدف بهره‌مندی از فضیلت این ماه، تعظیم شعائر دینی و مذهبی و عنایت حضرت رضا (ع) در این مسیر قدم گذاشته‌اند و گاه تمامی یا بخشی از اموال خود مانند باغ و مزرعه را وقف کرده‌اند تا درآمد آن‌ها صرف سوگواری در این ایام شود.

 

وی یادآور شد: ۱۵موقوفه آستان قدس رضوی تنها به دهه آخر ماه صفر اختصاص دارد که در ۹موقوفه آن تأکید شده است تا بخش مشخصی از عواید موقوفات به برگزاری مراسم عزاداری و تعزیه‌خوانی در مشهد به ویژه حرم مطهر رضوی اختصاص یابد. البته در میان آن‌ها موقوفاتی در راور کرمان و نیشابور هم به چشم می‌خورد.
مدیر مرکز توسعه و نظارت بر نذورات و موقوفات آستان قدس رضوی با اشاره به اینکه وقف هدیه‌ای ماندگار در فرهنگ دینی ماست، افزود: در این میان برخی افراد درآمد و املاک خود را برای سوگواری در مناسبت‌های مذهبی حرم رضوی وقف کرده‌اند. اکنون ۸ موقوفه از این موقوفات دارای درآمد است و عواید آن‌ها برابر نیات واقفان صرف تعزیه‌داری در ماه صفر می‌شود.

 

 

معاون امور حقوقی و موقوفات آستان قدس رضوی نیز اظهار کرد: موقوفات بسیاری در معاونت حقوقی و موقوفات آستان قدس رضوی به ثبت رسیده است، اما سرفصلی با موضوع عزاداری ائمه اطهار (ع) وجود دارد که نشان می‌دهد بیشتر این موقوفات ویژه حضرت سیدالشهدا (ع) و برای برپایی مراسم سوگواری بوده است.

 

حجت‌الاسلام رضا دانشورثانی از ثبت ۹۰ وقف‌نامه برای عزاداری در حرم مطهر رضوی خبر داد و گفت: بیشترین این نوع موقوفات برای عزاداری‌های ماه‌های محرم و صفر بوده و عمده محل هزینه‌های آن‌ها نیز دهه‌های اول محرم و آخر صفر است. وی یادآور شد: حدود ۶۰۰ وقف‌نامه با بیش از ۳۰۰۰ رقبه و ۲۶ سرفصل در معاونت حقوقی و موقوفات آستان قدس رضوی به ثبت رسیده که ارزش ریالی آن بیش از صدهاهزار میلیارد تومان است. البته برخی از رقبات در اطراف حرم مطهر رضوی است که در بحث طرح‌ها و پروژه‌های این آستان مقدس قرار گرفته‌اند. معاون امور حقوقی و موقوفات آستان قدس رضوی خاطرنشان کرد: موقوفات بسیاری در حوزه‌های مختلف به ثبت رسیده است، اما با توجه به پراکندگی موضوعات نمی‌توان آمار دقیق ریالی اعلام کرد. دانشورثانی خاطرنشان کرد: زنده نگه داشتن شعائر و مراسم مذهبی یکی از ابزار‌های مبارزه با تهاجم فرهنگی است و بی‌شک سنت حسنه وقف از راه‌های حفظ این شعائر است. با توجه به تأکید پیامبر اسلام (ص) و اهل‌بیت (ع) به موضوع وقف، می‌توان به جایگاه و نقش وقف در پویایی جامعه اسلامی پی برد.