خانوار‌های تک‌نفره البته طیف‌های متنوعی از شهروندان مشهد را شامل می‌شوند. بخشی از آن را کسانی مانند دانیال تشکیل می‌دهند که هدفشان ممکن است مانند او «ساختن زندگی به شیوه شخصی خودشان و نه آن‌طورکه در کنار خانواده وسیع‌تر معنا پیدا می‌کند، باشد.»
مصطفی توفیقی | شهرآرانیوز؛ درحالیکه کیسه نایلونی حاوی میوه را به‌سختی به‌دندان گرفته و با یک دستش کیسه نان را چسبیده، با دست دیگر کلید را در قفل در می‌چرخاند و با زانوی پای راست، در را هل می‌دهد عقب تا باز شود. هنوز کیسه نایلونی میوه را از دندان نگرفته، با زبان اشاره تعارف می‌کند که یعنی: «بفرمایید! خانه خودتان است!» داخل می‌شویم و از پله‌های باریک آپارتمان تا نیم‌طبقه‌ای که خودش اسمش را گذاشته است «اتاقک زیر شیروانی» بالا می‌رویم، واحد آپارتمانی کوچکی با زیربنای فقط ۳۵ مترمربع که البته به گفته خودش «همه وسایل یک زندگی کوچک» را دارد.
«حریم خصوصی»، حق یا بهانه؟
درحالیکه کیسه حاوی میوه‌های رنگارنگ را در سینک ظرف‌شویی خالی می‌کند و شیر آب را با فشار روی آن‌ها باز می‌کند، صدایش را بلندتر از صدای فش‌و‌فش شیر آب به حال جمع‌وجور خانه می‌رساند: «قشنگه، نه؟ کوچیکه، اما قشنگ درش آورده!» منظور دانیال چهاردیواری نقلی‌اش در خیابان فرامرز عباسی مشهد است که به‌تازگی از خانه دیگری در همین قواره‌ها به آن مهاجرت کرده است: «الان تقریبا پنج سالی می‌شه دیگه. خیلی هم بد نیست. از اون وضعیتی که همه هم‌دیگه رو اذیت می‌کردیم بهتره دیگه.» «آن وضعیت» در حرف‌هایش زیاد تکرار می‌شود. منظورش از این اصطلاح «خانه پدری» است که به گفته خودش «حداقل ده‌برابر این خانه بود، ولی انگاری برای هیچ‌کدام از پنج نفرمان به‌اندازه جا نداشت. هیچ‌کداممان یک وجب جا برای حریم خصوصی خودمان نداشتیم.»
«حریم خصوصی» هم البته از آن «عبارت های» چندپهلوی روزگار مدرن شدن ماست، یک «حق» برای آسایش بیشتر یا یک «بهانه» برای دور‌شدن از «جمع»های قدیمی‌مان؟ هر کدام از این‌ها بوده باشد، آدم‌هایی مثل «دانیال» حریم خصوصـــی بزرگ‌تری برای خودشان دست‌و‌پا می‌کنند، حریم خصوصی‌ای که ممکن است یک سر آن به «استقلال» بیشتر برسد، اما حتما سر دیگری هم در «تنهایی و عزلت» دارد...
مدام کوچک‌تر می‌شویم
شاید برایتان جالب باشد که بدانید کسانی مانند دانیال و امثال او، از نظر تعاریف اجتماعی و رسمی، یک «خانواده» یا «خانوار» محسوب می‌شوند: «خانواده یک‌نفره» یا «خانوار تک‌نفره»! تعداد این «خانواده‌های تک‌سرنشین» البته کم هم نیست؛ چیزی حدود ۱۰ درصد خانواده‌های مشهدی!
مدیرکل امور بین‌الملل معاونت امور زنان و خانواده ریاست‌جمهوری با اشاره به روند افزایش خانواده‌های تک‌نفره در ایران می‌گوید: در روند سرشماری‌ها در سال۸۵، خانواده تک‌نفره ۵.۲ و در سال ۹۰، ۷.۱ و در آخرین سرشماری به ۸.۵ درصد رسیده است و این نشان می‌دهد که باید توجه جدی به این الگو‌ها داشته باشیم [باتوجه‌به افزایش تصاعدی این میزان و همچنین بیشتر بودن خانواده‌های تک‌نفره در کلان‌شهر‌ها در مقایسه با سایر نقاط کشور می‌توان این درصد را در کلان‌شهر مشهد ۱۰ درصد و حتی بیشتر تخمین زد، همان‌طورکه طبق آمار‌های رسمی این میزان در شهر تهران به بیش از ۱۵درصد رسیده است].
به گزارش ایسنا، لیلا فلاحتی در مراسم افتتاحیه مرکز بین‌المللی گفت‌وگوی خانواده با بیان اینکه در یک دهه گذشته، تغییرات شگرفی در ارتباطات و پدید آمدن اشکال جدید رسانه‌ها و الگو‌های روابط داشته‌ایم که ساختار کنش و ارتباطات را در خانواده تغییر داده است، گفت: «یکی از تغییرات مهم، افزایش تنهایی و انزوا در جامعه‌ای است که براساس مطالعاتی که در سال ۲۰۱۸ در پایگاه فوربز منتشر شده است بیش از ۲۲درصد از بزرگ‌سالان در ایالات متحده و ۲۳درصد از انگلستان عنوان کرده‌اند که همیشه یا اغلب اوقات احساس تنهایی، کمبد مصاحبــت و دوســتی یا حتی احساس ایــزولـه‌بودن دارند.»
وی ادامه داد: «این وضعیت محدود به کشور آمریکا یا انگلیس نیست. مطالعه‌ای که در اکتبر سال۲۰۱۹ انجام شد، نشان داد که در کشور ژاپن بیش از ۵۰۰هزار نفر از افراد کمتر از ۴۰سال عنوان کرده بودند که در شش ماه گذشته یا از خانه خارج نشده بودند یا با کسی در ارتباط نبوده‌اند. این الگو‌ها در اشکال خانواده‌ها نیز دیده می‌شود به‌طوری‌که روند خانواده‌های تک‌نفره در کانادا امسال به ۲۸درصد و در اتحادیه اروپا به ۳۴درصد رسیده است.»
انتخاب یا ناهنجاری؟
خانوار‌های تک‌نفره البته طیف‌های متنوعی از شهروندان مشهد را شامل می‌شوند. بخشی از آن را کسانی مانند دانیال تشکیل می‌دهند که هدفشان ممکن است مانند او «ساختن زندگی به شیوه شخصی خودشان و نه آن‌طورکه در کنار خانواده وسیع‌تر معنا پیدا می‌کند، باشد.» این حرف دانیال را، حمیدرضا صابونچی، مشاور خانواده، نیز تأیید می‌کند. به گفته این کارشناس مشاوره «بخشی از این افراد، خروج از چارچوب‌های هنجاری یک خانواده سنتی را نه شکست یا آسیب، بلکه جسارت و شهامت و انتخاب خود تلقی می‌کنند و در ابتدای این جدایی از خانواده سنتی علی‌رغم همه دشواری‌ها احساس رضایت بیشتری از خود دارند و با این‌حال بیشتر این افراد به مرور زمان دچار احساسات ضد‌ونقیض می‌شوند و درنهایت به‌نوعی افسردگی دچار می‌شوند.» این نظر آقای صابونچی، مشاور خانواده، را با دانیال درمیان می‌گذارم.
نظر دانیال خلاف نظر این روان‌شناس است: «شاید درباره بعضی‌ها این حرف‌ها صدق کند، اما درمورد من و خیلی‌های دیگر این‌طور نیست.» دانیال نمونه‌های به‌زعم او موفقی از دوستانش را برایم نام می‌برد که با انتخاب این سبک زندگی، شرایط بسیار بهتری برای زندگی خود رقم زده‌اند. حمیدرضا صابونچی، مشاور خانواده، اما معتقد است: «افرادی که این سبک زندگی را انتخاب می‌کنند، برای بررسی شـرایـط، واقعی عمل نمی‌کننـــد و برای توجیه انتخـــــاب خودشـــان، گزینــه‌های مورد‌نظرشان را هم گزینشی انتخاب می‌کنند؛ زیرا در‌مجموع واقعیت جامعه درباره این سبک از زندگی آن را بیش از یک «انتخاب»، به‌عنوان یک «ناهنجاری اجتماعی» معرفی می‌کند.»
رد ازدواج سفید بر دیوار زنـدگـی‌های تـــک‌نفـــره
تعداد بالای آمار خانواده‌های تک‌نفری مشهد، به‌ویژه در میان جوانان، یک هشدار دیگر نیز با خود به همراه دارد: افزایش روزافزون ازدواج سفید درمیان جوانان مشهدی؛ پدیده‌ای که اگرچه به‌دلیل خارج‌بودن آن از دایره تعاریف قانونی و رسمی از «خانواده» جایگاه دقیقی در آمار رسمی از نحوه زندگی شهروندان پیدا نکرده است، گاه‌و‌بی‌گاه خبر‌های گذرا درباره آن، به برداشت ما از شرایط اجتماعی شهر مشهد تلنگر می‌زند. از‌جمله غلامحسین حقدادی، معاون سابق امور اجتماعی بهزیستی خراسان رضوی، اخیرا گفته است: «آمار ازدواج‌های سفید در مشهد و خراسان رضوی رو به رشد است؛ متأسفانه در خراسان رضوی تقریبا از هر سه ازدواج، یک ازدواج به طلاق می‌انجامد.»
به گزارش یاشگاه خبرنگاران جوان، وی گفته است: «اکثر جوانانی که سن آن‌ها از ۳۵ تا ۴۰سال می‌گذرد، قید ازدواج را می‌زنند و به جمعیت مجردین قطعی یا ابدی می‌پیوندند و در حال حاضر ۱۰۰هزار جوان خراسان‌رضوی تجرد ابدی را برگزیده‌اند. مجردین قطعی در طول زمان، می‌توانند مشکلات فراوانی برای خود و جامعه ایجاد کنند.» در‌واقع آنچه در ازدواج سفید اتفاق می‌افتد، گزارش نوع جدیدی از روابط غیر‌رسمی اجتماعی به نام نوع دیگری از روابط است که در‌معرض انتقاد اجتماعی کمتر است و قانون آن را به رسمیت می‌شناسد؛ خانه‌های کوچکی که برای دو نفر مهیا شده‌اند، اما گزارشگران ثبت احوال آن‌ها را به‌نام «خانوار‌های تک‌نفره» به ثبت می‌رسانند.
پناه بردن جوانان طلاق به انزوای خانه‌های تک‌نفره
تسری‌دادن زندگی پس از طلاق جوانان به ازدواج سفید در مشهد توسط کسانی مانند معاون سابق امور اجتماعی بهزیستی خراسان‌رضوی که احاطه مناسبی بر این حوزه دارند، اگرچه زنگ هشدار درباره فراگیری ازدواج سفید را بلندتر به صدا در می‌آورد، وجه اجتماعی دیگری هم دارد: خانواده‌های تک‌نفره ناشی از طلاق! به گفته آمنه نور‌الهی، کارشناس علوم اجتماعی، «شرایط اجتماعی و اقتصادی نه‌تن‌ها تعداد طلاق‌ها در شهر مشـهد را به‌طور چشمگیر و روزافزون افزایش داده است، بلکه شرایط را برای بازگشت مردان و زنان طلاق به خانواده‌های گسترده قبلی خود یا ساختن خانواده چندنفره جدید دشوارتر کرده است، و بسیاری از این افراد که غالبا هنوز سی‌ساله نیز نشده‌اند، ترجیح می‌دهند برای مدت طولانی و حتی برای همیشه یک خانواده تک‌نفره را تشکیل دهند.»
به گفته این جامعه‌شناس «این‌طور هم نیست که همه این افراد بازمانده از تشکیل خانواده گسترده به ازدواج سفید روی بیاورند؛ زیرا ازدواج سفید با اعتقادات بخش مهی از جامعه و خود این افراد سازگار نیست و بیشتر این افراد از لحاظ روحی، تمایل و آمادگی ساختن روابط جدید را ندارند و ترجیح می‌دهند در تنهایی مطلق یا نسبی به زندگی خود ادامه دهند.»
دانشجویان، خانوار‌های موقتا تک‌نفره!
نوع دیگری از خانواد‌های تک‌نفره که بخش مهمی از آمار این سبک زندگی در شهر مشهد را نیز به خود اختصاص می‌دهد، «زندگی‌های دانشجویی» است. کافی است سری به تبلیغات خانه‌های کوچک در اینترنت بزنید تا با انبوهی از خانه‌هایی رو‌به‌رو شوید که مالکان، آن‌ها را برای «خانه مجردی» یا «خانه دانشجویی» آگهی کرده‌اند. معصومه توکلی، رئیس گروه توانمندسازی خانواده و زنان سازمان بهزیستی، در گفتگو با رسانه‌ها می‌گوید: «دانشجویانی که به‌تن‌هایی در محل تحصیل خود زندگی می‌کنند، یک خانوار تک‌نفره هستند، اما پس‌از برگشت به جمع خانواده و شهر مبدأ عضو خانواده به شمار می‌آیند.
پیشگیری‌نکردن از وقوع حوادث مختلف و ناکارآمد بودن سیستم امداد تا موضوعاتی مانند طلاق و فوت و مشکلات اقتصادی، مهم‌ترین دلایل شکل‌گیری خانوار‌های تک‌نفره محسوب می‌شوند.» وی با اشاره به اینکه در حوزه خانوار‌های تک‌نفره بررسی‌های کامل و جامعی در‌اختیار نداریم، می‌گوید: «هم‌اکنون حدود ۵.۵میلیون خانوار تک‌نفره در ایران زندگی می‌کنند، اما به این آمار نمی‌توان استناد کرد.»
خانواده‌های تک‌نفره مسن و آسیب‌پذیر
بخش بسیار آسیب‌پذیر دیگر جامعه «خانوار‌های تک‌نفره» را افراد مسنی شامل می‌شوند که در بسیاری اوقات در تنهایی مجردی خود رها شده‌اند. به گزارش سایت خبری کمیته امداد، محمد بلوچی، رئیس اداره حمایت‌های اجتماعی کمیته امداد خراسان رضوی، درحالیکه یکی از خدمات این نهاد برای بخشی از مددجویان تحت حمایت را واریز معیشت ماهانه به حساب سرپرستان خانوار عنوان می‌کند، بیشتر خانواده‌های تحت حمایت این مرکز را شامل خانواده‌های تک‌نفره می‌داند و توضیح می‌دهد: «بیشترین بخش خانواده‌های تحت حمایت که از مستمری ماهانه بهر‌ه‌مند هستند، شامل حدود ۶۷هزار و ۱۶۳خانوار تک نفره می‌شوند و مابقی خانواده دو تا پنج نفر و بیشتر هستند.»
اقدام دیر، خطر نزدیک
درحالیکه بررسی‌های میدانی و اظهار نظر‌های کارشناسان و مسئولان از شیوع بیش از ۱۰درصدی پدیده خانواده‌های تک‌نفره به‌ویژه درمیان جوانان مشهدی و مهم‌تر از آن، از گسترش روزافزون آن خبر می‌دهد، همچنان نه‌تن‌ها برنامه‌ای جامع و راهگشا برای کاهش آسیب‌های ناشی از این پدیده اجتماعی در نهاد‌های متولی امر به‌چشم نمی‌خورد، بلکه حتی آمار دقیقی از انواع، آثار و پراکندگی این سبک جدید زندگی در شهر مشهد نیز تهیه و ارائه نشده است، پدیده‌ای اجتماعی که اگر برای شناخت درست و به‌موقع آن اقدام نشود، دور و دیر نخواهد بود که مانند بسیاری دیگر از معضلات اجتماعی شهر مشهد به بحرانی بی‌بازگشت برای نسل کنونی و بعدی جوانان مشهدی تبدیل شود.