فرزانه شهامت | شهرآرانیوز؛ روایتی تلخ و واقعی است که برای کم شمار بودن آن صرفا می‌توان امیدوار بود: «مددجویی فوت کرده بود. برای کار‌های کفن و دفن رفتیم خانه اش. دیدیم یک اتاق دو و نیم در سه، پر از مواد غذایی دارد. خیریه‌ها سامانه واحدی ندارند. معلوم نیست چه کسی دارد به کدام مددجو کمک می‌کند. این بلبشو باعث تضییع کمک‌ها می‌شود. سازمان‌های مردم نهاد‌ی داریم که مددجو با تیبا و پرشیا می‌رود دم در مرکز ترمز می‌زند و بسته معیشتی اش را می‌گیرد. پیداست مدت هاست که شناسایی مجدد انجام نداده اند. فرایند‌های مدیریتی در ۹۰ درصد خیریه‌ها اجرا نمی‌شود. این جنس حرف‌ها را بگویی جواب می‌دهند: ول کن آقا! کار باید برای خدا باشد.»
این‌ها صحبت‌های یکی از پژوهشگرانی است که رزومه‌ای مفصل در مدیریت خیریه‌های شهرمان دارد. از انتشار این گزارش با عنوان «خطای خیرخواهانه، فقر می‌آفریند» شصت و چند روز می‌گذرد. در همین ارتباط گفت وگوی ما که با یکی از مدیران دولتی استان -که یکی از مراجع صدور مجوز مؤسسات با رویکرد خیّرانه است- به سؤال و جواب‌های صریحی منجر می‌شود که ابعاد تازه‌ای از این نابسامانی را نشان می‌دهد.
شائبه مطرح شده درباره فقدان بانک اطلاعاتی جامع از مددجویان مؤسسات خیریه را که با معاون مشارکت‌های مردمی و اشتغال اداره کل بهزیستی خراسان رضوی در میان می‌گذاریم، بی مقاومت و انکار پاسخ می‌دهد: بله، درست است.
حمیده محدث در گفتگو با شهرآرانیوز، نبود ساز و کار برای به اشتراک گذاشتن بانک اطلاعاتی مؤسسات خیریه را آسیبی جدی توصیف می‌کند و ادامه می‌دهد: ما هم به این آسیب رسیده ایم. در دریافت خدمات از سوی برخی مددجویان، هم پوشانی وجود دارد. در نتیجه شاید یک مددجو از ۱۰ جا خدمت بگیرد و دیگری که نیازمند هم هست از هیچ جا کمکی دریافت نکند.
او اضافه می‌کند: ما درباره این مشکل جدی که مدت هاست شناسایی اش کرده ایم، بار‌ها در جلسات استانداری خراسان رضوی صحبت کرده ایم. موضوع مهمی است؛ به ویژه از زمانی که کرونا شروع شد و این مؤسسات به موضوع ورود کردند و ویژه‌تر در پیک پنجم کرونا که حجم خدمات و کمک‌ها به مددجویان به اوج رسید و از ارائه انواع خدمات و سبد‌های معیشتی گرفته تا توزیع غذای گرم روزانه را شامل شد.
این مقام مسئول نیاز‌ها در این حوزه را در یک جمله خلاصه می‌کند: ما سامانه‌ای واحد لازم داریم که همه مؤسسات خیریه را تحت پوشش قرار دهد. هم فلان سازمان مردم نهاد که از وزارت کشور مجوز گرفته است، هم فلان مؤسسه خیریه‌ای که از بهزیستی مجوز دارد، همین طور فلان مرکز نیکوکاری. هرچند کمیته امداد، طبق قانون، اجازه صدور مجوز مؤسسه خیریه ندارد، اما مراکز نیکوکاری‌ای دارد که به نوعی شبیه مؤسسات خیریه عمل و به مددجو‌ها کمک می‌کنند.
چرا با وجود شناسایی این آسیب و آگاهی از کمک‌های مردمی و یارانه‌های دولتی که بعضا به نیازمند واقعی نمی‌رسد، راه حل جامعی اندیشیده نشده است؟ معاون مشارکت‌های مردمی و اشتغال اداره کل بهزیستی خراسان رضوی پاسخ می‌دهد: راهکار‌هایی عنوان و بار‌ها سعی شده است این مشکل حل شود، اما همچنان مسئله اصلی‌ای که وجود سامانه واحد است، به دلیل فقدان متولی، برنامه ریزی و طراحی نشده است. نتیجه اینکه همه ما اعم از استانداری، بهزیستی و کمیته امداد در جریان این آسیب هستیم و هیچ کس هم نتوانسته است این مسئله را سامان دهی کند.
نبود بانکی جامع از افراد نیازمند دریافت خدمات، به خیریه‌ها و موازی کاری دستگاه‌های صدور مجوز خلاصه نمی‌شود. این ماجرا ابعاد ملی دارد و با آمدن کرونا، بیش از هر زمان دیگری رخ نشان داده است به موضوع یادشده در اظهار نظر کارشناسی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی درباره طرح «هدفمند کردن حمایت‌های معیشتی از طریق اصلاح سازوکار‌های شناسایی مشمولان حمایت» به تاریخ اول شهریور امسال نیز اشاره شده است.
۲۷۰ خیریه، این تازه‌ترین آماری است که معاون مشارکت‌های مردمی و اشتغال اداره کل بهزیستی خراسان رضوی از مؤسسات خیریه فعال در خراسان رضوی دارد، مؤسساتی که تحت پوشش بهزیستی هستند و به گفته محدث، آمار‌ها در شش ماهه نخست امسال، حکایت از افزایش اعتماد خیران و رشد کمک‌های مردمی دارد. او میزان این رشد نسبت به مدت مشابه پارسال را ۱۷ درصد بیان می‌کند و به عنوان نمونه، میزان کمک‌های مردمی در شش ماه نخست امسال به مراکز غیردولتی بهزیستی استان را بالغ بر ۵۰ میلیارد تومان بیان می‌کند. رشدی که در کنار رضایت بخش بودن آن، اهمیت کاهش شائبه‌ها درباره نحوه شناسایی و تخصیص به نیازمندان واقعی را دوچندان می‌کند.
بررسی‌های ما نشان می‌دهد نبود سامانه واحد برای رصد مددجویان تحت پوشش، آنقدر فراگیر است که نشانه‌های آن در عملکرد یکایک دستگاه‌های صادرکننده مجوز نیز مشاهده می‌شود. به عنوان نمونه، صحبت‌های محمدرضا رمضانیان، دانشجوی دکتری مدیریت فرهنگی و پژوهشگر، را به یاد می‌آوریم که سربسته گفته بود: یکی از دستگاه‌های متولی صدور مجوز و نظارت بر خیریه‌ها سامانه‌ای به اسم «اشاره» دارد. از ۲۵۰ خیریه زیرنظرش فقط ۷۰ مورد از این سامانه استفاده می‌کنند. از بقیه هیچ اطلاعاتی نیست. بانک اطلاعاتی دستگاه‌های حمایت از مددجو‌ها هم در دسترس یکدیگر نیست.
معاون مشارکت‌های مردمی و اشتغال اداره کل بهزیستی استان از تلاشی بی فایده برای رفع این مشکل، دست کم در خیریه‌های تحت پوشش بهزیستی، این طور می‌گوید: به همه خیریه‌های زیرپوششمان نام کاربری و رمز ورود داده ایم تا اطلاعات مددجویانشان را در سامانه ارمغان (مربوط به سازمان بهزیستی کشور) ثبت کنند. این راهکار هم ایراد بزرگی دارد.
او ادامه می‌دهد: مؤسسات خیریه تحت پوشش بهزیستی در واقع باید فقط به مددجویان بهزیستی خدمات بدهند، اما ما برای اینکه افراد محروم از پوشش نهاد‌های حمایتی بتوانند از طریق خیریه‌ها خدمتی دریافت کنند، در این قضیه به خیریه‌ها سخت نمی‌گیریم.
به گفته وی این تساهل که شاید در شرایط کرونایی فعلی و حجم خانواده‌های آسیب دیده اقتصادی ناگزیر هم باشد، مسئله دیگری به بار آورده است. مددجویان خیریه‌ها که کد ملی شان به عنوان عضو رسمی خانواده بهزیستی شناسایی نشده باشد، امکان ثبت نام و مشخصاتشان در سامانه ارمغان نیز وجود ندارد و به این ترتیب تاریک خانه فهرست مددجویان خیریه‌ها به قوت خود باقی می‌ماند.
نبود بانک اطلاعاتی شفاف و جامع از مددجویان خیریه‌ها و دستگاه‌های حمایتی خطایی است که تاکنون با بهانه‌هایی از قبیل ترس از بی اعتماد شدن مردم به خیریه‌ها با صراحت بیان نشده است و به گواه کارشناسان این حوزه، عزم جدی برای حل این آسیب هم مشاهده نمی‌شود. ماجرا فقط بر سر هرز رفتن بخشی از یارانه‌های دولتی و کمک‌های خیران نیست.
در کنار همه نقاط قوت کار‌هایی که با نیت خیر و انگیزه‌های انسان دوستانه انجام می‌شود، می‌توان با قدری باریک بینی پس لرزه‌های این مشکل و سایر خطا‌های خیرانه را در میان گروهی از مددجویان مشاهده کرد. افول فرهنگ کار و تمایل به نمایش فقر، یکی از این آسیب هاست که فعالان اجتماعی در مناطق کم برخوردار به آن اذعان دارند.
حمیدرضا شیخ الاسلامی، پژوهشگر، آسیب عملکرد مؤسسات و مراکز با فعالیت‌های خیرخواهانه را فراتر از شفاف نبودن بانک‌های اطلاعاتی مددجویانشان می‌داند. او هدف از همه این هزینه کرد‌ها و تلاش‌ها را کاهش محرومیت و ریشه کن شدن فقر بیان می‌کند و در عین حال می‌گوید: اگر آسیب‌های عملکرد این مؤسسات و مراکز درمان نشود، هر قدر هم که تعداد خیریه‌ها بیشتر شود و کمک‌های مردمی افزایش پیدا کند، باز هم بی فایده است و تعداد کسانی که آن‌ها را «محروم» می‌خوانیم بیشتر و بیشتر خواهد شد.