سیده جلیله فاطمه‌معصومه (س) از بانوان متقی و والامقام خاندان پیامبر اعظم (ص) هستند که به مقام‌های ارزشمند علمی و معنوی دست یافتند و الگویی کامل برای زنان و مردان در تمام دوران‌ها هستند. ایشان درمیان علما و فقهای شیعه با لقب «کریمه اهل‌بیت (س)» یاد می‌شوند. از میان بانوان خاندان عصمت و طهارت، این نام پسندیده تنها به ایشان نسبت داده شده است. درمیان فرزندان هفتمین امام شیعیان بعد از امام‌رضا (ع)، فردی هم‌شأن این خانم نیست. روایت‌های شیعی، مقام‌هایی را برای فاطمه‌معصومه (س) برشمرده‌اند؛ مقامی که نظیر آن، برای دیگر برادران و خواهران آن بانو ذکر نشده و به این ترتیب، نام مبارک حضرت در شمار زنان برتر تاریخ قرار گرفته است.
ایشان در یکم ذی‌القعده سال ۱۷۳ هجری‌قمری در شهر مدینه دیده به جهان گشودند. والدین بزرگوارشان امام‌هفتم، حضرت موسی‌بن‌جعفر (ع) و نجمه‌خاتون (س) هستند. خداوند متعال بعد از ۲۵ سال از میلاد تنها فرزند نجمه‌خاتون -حضرت رضا (ع) - این دختر بزرگوار را به وی عطا کرد. امام هشتم شیعیان، حضرت رضا (ع)، یک سال پس از هجرت به سرزمین توس، نامه‌ای خطاب به خواهر بزرگوارشان نوشتند و فاطمه‌معصومه (س) پس از اخذ نامه برای ادای رسالت زینبی با کاروانی از امامزاده‌ها، شامل نوادگان امام‌حسن (ع) تا فرزندان امام موسی‌کاظم (ع) به طرف خراسان حرکت کردند.
در نامه امام‌رضا (ع) خطاب به خواهرشان آمده بود «فورا با اهل‌بیت به‌سمت ایران حرکت کن! هرجا هم مردم تجمع کردند، برایشان سخنرانی کن و حدیث بخوان!». درحالی‌که مردان زیادی در کاروان بانو فاطمه‌معصومه (س) بودند، ایشان به‌عنوان کاروان‌سالار نقش‌آفرینی می‌کردند و در طول مسیر هرجا تجمعی بود، احادیثی با مفاهیم ولایت‌مداری می‌خواندند تا مردم را با جایگاه آسمانی امامت آشنا سازند.
این سفر نقش مهمی در روشنگری تاریخ شیعه دارد. زیرا درحالی‌که خواص دریافته بودند هجرت امام هشتم (ع) و پذیرش ولایتعهدی نوعی تبعید است، عوام از سیاست‌های منافقانه مأمون اطلاعی نداشتند و حرکت خواهر امام، اثرات درخورتوجهی بر آگاهی‌بخشی مردم گذاشت. مأمون ملعون که از نیت این سفر آگاه شده بود، با اقداماتی مانع تحقق رسالت حضرت شد، به‌گونه‌ای‌که عمال وی در شهر ساوه با کاروان بانو درگیر شدند و با ناجوانمردی، بیشتر مردان ازجمله همه برادران ایشان را به شهادت رساندند.
بنا به قولی به‌دلیل اثرات روحی این حادثه و بنا به روایتی دیگر به‌دلیل مسمومیت، حضرت معصومه (س) به‌شدت بیمار شدند، به‌صورتی‌که ادامه سفر برای ایشان میسر نبود و دستور دادند ایشان را به شهر قم منتقل کنند. پس از ورود به شهر قم، حضرت به منزل موسی‌بن‌خزرج رفتند و هفده روز در این شهر در حالت رازونیاز و عبادت زندگی کردند. درنهایت در دهم ربیع‌الثانی سال ۲۰۱ هجری‌قمری دار فانی را وداع گفتند و شیعیان و دوستداران اهل بیت (ع) را در اندوه فقدان خود به سوگ نشاندند.
حضرت معصومه (س) مأنوس با عبادت و از آلایش به گناه و پلیدی، به دور بودند و عصمت مادرشان فاطمه (س) در ایشان تجلی یافته بود. دختر امام موسی‌بن‌جعفر (ع) نمونه‌ای حسنه از زنان به‌کمال‌رسیده و سیده‌ای جلیله هستند که قبر مطهرشان امروز، مزار و مطاف میلیون‌ها مسلمان شیعه از سراسر جهان است.
براساس اسناد معتبر شیعی، مهم‌ترین دلایل مقام‌های معنوی حضرت فاطمه‌معصومه (س) عبارتند از: ایمان و عمل صالح، محدثه بودن، مقام عظمای شفاعت، وجود فضایل نفسانی و ملکات فاضله و کرامات آشکار. برپایه برخی روایت‌ها، لقب معصومه را امام‌هشتم (ع) به این بانوی بزرگوار عطا کردند. علامه‌مجلسی در این‌باره می‌گوید: «امام‌رضا (ع) در جایی فرمود: هرکه معصومه را در قم زیارت کند، مانند کسی است که مرا زیارت کرده است».
بالاترین جایگاه شفاعت، از آن رسول گرامی اسلام (ص) است که در قرآن کریم از آن به «مقام محمود» تعبیر شده و گستردگی آن با جمله بلند «ولسوف یعطیک ربک فترضی» بیان شده است: «همانا دو تن از بانوان خاندان رسول مکرم، شفاعت گسترده‌ای دارند که بسیار وسیع و جهان‌شمول است و می‌تواند همه اهالی محشر را فراگیرد: اول، خاتون محشر، صدیقه اطهر، حضرت فاطمه‌زهرا (س) و دوم، شفیعه روز جزا، حضرت فاطمه‌معصومه (س)».