هرات نزدیک به ۸۰۰ بنا و اثر تاریخی را در خود جای داده که در این بین مناره‌های هرات از اهمیت زیادی برخوردار هستند. به تازگی وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان دستور تشکیل کمیته اضطراری برای جلوگیری از فروپاشی مناره پنجم را صادر کرده است.
سید محمدرضا هاشمی | شهرآرانیوز؛ وقتی از ایران وارد افغانستان و از جاده اسلام قلعه به هرات وارد این شهر باستانی می‌شوید، نخستین چیزی که در مقابل چشمان شما خودنمایی می‌کند، ستون‌های بلند آجری است که معماری و ساخت آن با همه‌ی ساختمان‌های بلند تاریخی دیگر متفاوت است.
از ارتفاع این ستون‌ها گرفته تا موادی که برای ساخت آن استفاده شده و کاشی‌های لاجوری که هر روز تعداد آن‌ها کم می‌شود، از دیگر ویژگی‌های منحصر به فرد این برج‌ها است که آن‌ها را نسبت به سایر ساخت و ساز‌های قرن حاضر متمایز می‌سازد.
مناره‌های هرات یادگار اوج شکوفایی هنر دوره تیموری
مناره‌های هرات یادگار اوج شکوفایی هنر دوره تیموری است که تا هنوز به عنوان نگین هرات پا بر جا مانده است.
ولایت هرات به عنوان نگین خراسان، در قرن نهم و اوایل قرن دهم هجری در دوره تیموریان، شکوفاترین مرحله تاریخی خود را از نظر گسترش هنر، ادبیات، علوم، عرفان و صنایع دستی و معماری سپری کرده است.
این مناره‌ها توسط ملکه گوهرشاد در اواخر قرن پانزدهم میلادی طرح ریزی شده و تحت نظارت او ساخته شده است که در طول تاریخ از آن به عنوان یکی افتخارات هرات یاد می‌گردد.
آثار باستانی هرات روایت‌گر تاریخ
امپراتوری تیموریان در هرات توجه خاصی به احداث بنا‌های تاریخی مانند مساجد، خانقاه‌ها، کتابخانه‌ها و سایر اماکن فرهنگی داشتند. با این وجود، گوهرشاد بیگم همسر شاهرخ میرزای تیموری برای اولین بار در سال ۸۲۰ هجری قمری، پروژه احداث مصلی هرات را آغاز کرد و این مصلی شامل مدرسه، مسجد جامع گوهرشاد، مدرسه و خانقاه سلطان حسین بایقرا، مسجد جامع امیر علی شیرنوایی و مانند آن می‌شد.
مناره‌های هرات توسط ملکه گوهرشاد در اواخر قرن پانزدهم میلادی طرح ریزی شده و تحت نظارت او ساخته شده است.
در حال حاضر در میان این مناره‌ها، امروزه تنها مقبره‌هایی از سلطان حسین بایقرا، امیر علی شیر نوایی و گوهرشاد خاتون باقی مانده است؛ از مصلی و مدرسه، اما خبری نیست. هرات در زمان این امپراتوری گردشگران فراوانی داشت.
پس از مرگ تیمور و حکومت شاهرخ بر هرات تا دوره سلطان حسین بایقرا و وزیر او امیر علی شیر نوایی و حمایت این حاکمان از هنر، هرات مرکز هنرمندان و صنعت‌گران شده بود.
روزگاری که کاروان‌های مختلفی به سمت هرات می‌آمدند این مناره‌ها بودند که آن‌ها را به سمت شهر راهنمای می‌کردند. این مناره‌ها به هر تازه واردی اقتدار حاکمان تیمور شاهی و توجه خاص آنان به ساختن بنا‌های زیبا و هنر معماری را به رخ می‌کشیدند.
سرگذشت ۱۰ مناره بلند هرات باستان
بر اساس نوشته، ولی شاه بهره، پژوهشگر آثار تاریخی هرات، پس از مرگ سلطان حسین بایقرا در نتیجه مخالفت‌ها و کشمکش‌های فرزندان او، در نتیجه حملات شیبانی‌ها و صفوی‌ها در ۹۱۲ هجری قمری، شهر هرات به ویژه مجموعه مصلی از گزند حملات مصون نماند، تا اینکه در ۱۳۰۴ هجری قمری به تحریک انگلیس‌ها این مجموعه با خاک یکسان شد و از آن اثر‌های تاریخی، فقط ۱۰ مناره بلند و تزیین شده با گنبد گوهرشاد باقی ماند. اما به مرور زمان ۵ مناره بر اثر فرسودگی فرو ریخت و در حال حاضر فقط ۵ مناره از این مجموعه‌ی باستانی و تارخی پابرجاست.
ارتفاع این مناره‌ها در ابتدا ۳۴ متر بود که قسمت‌های بالایی آن فرو ریخته و در حال حاضر بلندی این مناره‌ها به ۳۰ تا ۳۲ متر می‌رسد.
مناره‌های هرات، در آستانه فرو ریزی
در سال‌های اخیر مقام‌های فرهنگی ولایت هرات نگرانی خود را از احتمال فرو ریختن این مناره‌ها ابراز داشته و تاکید کرده‌اند که در صورت بی توجهی به این منار‌های تاریخی، احتمال فرور ریختن‌شان بسیار زیاد است.
مقام‌های اداره اطلاعات و فرهنگ هرات، بار‌ها اعلام کردند که احتمال فرو ریختن این مناره‌ها در سال‌های اخیر بیشتر شده است و نهاد‌های فرهنگی و تاریخی برای بازسازی این آثار تاریخی هیچ‌کاری انجام نداده‌اند.
به گفته‌ی مسئولان فرهنگی ولایت هرات، برای مرمت و حفاظت دست‌کم ۸۰۰ اثر و منطقه تاریخی در این ولایت به ۱۰میلیون دلار نیاز دارند.
آریا رئوفیان، رییس اطلاعات و فرهنگ این ولایت در این باره گفته است: هم اکنون مناره‌های مصلای هرات در وضعیت فوق‌العاده بدی قرار دارد. منار پنجم که از سال‌ها به این طرف خمیده است، اگر به این وضعیت باقی بماند، احتمال فرو ریختنش وجود دارد.
هشدار یونسکو
یونسکو (سازمان علمی–فرهنگی سازمان ملل متحد) چند سال قبل آمادگی خود را به خاطر ثبت هرات در فهرست میراث‌های فرهنگی جهان، اعلام کرد. این نهاد بین‌المللی از مسئولان دولتی در هرات خواسته بود که از ساخت‌و ساز‌های بی‌مورد در این شهر جلوگیری کنند و همچنین جاده‌ای را که از بین این مناره‌های تاریخی می‌گذرد را به روی رفت‌و‌آمد وسایل نقلیه ببندند.
یونسکو هشدار داده بود که اگر رفت و آمد وسایط سنگین وزن از خیابان مناره‌های تاریخی هرات متوقف نشود، هرات از ثبت در فهرست میراث فرهنگی جهان بازخواهد ماند.
با این وجود در سال ۱۳۸۸ خورشیدی، فرهنگیان ولایت هرات نامه‌ای به حامد کرزی، رییس‌جمهوری سابق افغانستان نوشتند و از او خواستند که از تخریب و نابودی این آثار تاریخی جلوگیری کند.
با این حال در سال ۱۳۸۸ خورشیدی در جلسه شورای وزیران افغانستان مصوب شد که خیابان تازه ساخته‌شده‌ای که از میان این بنا‌های تاریخی شهر هرات می‌گذرد، به روی رفت و آمد خودرو‌ها بسته شود.
مناره‌های هرات، بازمانده از ثبت در یونسکو
هرچند در سال‌های گذشته گفته می‌شد که هرات به‌دلیل داشتن آثار و آبده‌های تاریخی زیاد و متفاوت در فهرست میراث فرهنگی یونسکو ثبت می‌شود؛ اما به دلیل عدم توجه به این آثار، هرات هنوز هم در فهرست یونسکو ثبت نشده است.
دولت افغانستان، از چند سال پیش، در تلاش بود تا این آثار، از جمله مناره‌های مجموعه مصلی و شهر قدیم هرات را در فهرست میراث فرهنگی یونسکو ثبت کند. در این راستا سال ۲۰۰۶ میلادی، یونسکو سمیناری را در شهر هرات برگزار کرد و معیار‌های اساسی برای ورود این شهر به فهرست میراث‌های فرهنگی جهان را مطرح کرد.
اما در جلسه اخیر یونسکو در این مورد که در سال ۲۰۰۷ در پاریس برگزار شد، تلاش برای ثبت مجموعه مصلی و شهر قدیم هرات در فهرست میراث‌های فرهنگی جهان به شکست انجامید.
با این وجود مسئولان منطقه‌ای دفتر یونسکو در کابل، ناکامی مقامات محلی هرات در حفاظت از میراث فرهنگی این شهر را، دلیل شکست تلاش‌ها برای ثبت این آثار در فهرست یونسکو دانسته‌اند.
این نگرانی در حالی مطرح می‌شود که محمد اشرف غنی، رییس‌جمهور افغانستان، به وزارت شهرسازی دستور داده تا شماری از بنا‌های تاریخی در ولایات مختلف کشور را آسیب‌شناسی و بازسازی نمایند.
یکی از این بنا‌های تاریخی مسجد جامع بزرگ هرات است که کار بازسازی بخش‌های عمده آن، چون کانالیزاسیون، سنگ فرش، سیستم تهویه و ترمیم کاشی کاری‌های آن در سال ۱۳۹۷ شمسی آغاز می‌شود. پروژه‌ای که به باور فرهنگیان افغان اگر عملی شود، در صد سال اخیر بی‌سابقه می‌باشد.
تشکیل کمیته اضطراری برای جلوگیری از فروپاشی منار پنجم
چند روز قبل خبری در رسانه‌های محلی افغانستان منتشر شد که براساس آن «محمد طاهر زهیر» نامزد وزیر و سرپرست وزارت اطلاعات وفرهنگ برای جلو گیری از فروریزی «منار پنجم هرات» کمیته اضطراری تشکیل داده است.
وی همچنین به مسئولان فرهنگی هرات هدایت داده است تا وضعیت «منار پنجم» را با مسئول سازمان علمی فرهنگی جهان (یونسکو) در افغانستان در میان گذاشته و زمینه را برای بازسازی و مرمت این منار فراهم کند.
سرپرست وزارت اطلاعات وفرهنگ افزود: با وجود آنکه درگذشته به خاطر استحکام «منارپنجم هرات»، کار‌هایی صورت گرفته است، ولی با گذشت زمان، حواث طبیعی و جنگ‌های گذشته، این منار در حدود یک متر میلان پیدا کرده است و در حالت خطر فروریزی قرار دارد.
همچنان در این نشست اشتراک کنندگان نظریات و پیشنهاد‌های شان را به منظورجلوگیری از فروریزی منار پنجم هرات ارایه کردند.