نخستین ساخت و ساز‌ها و به ثمررساندن طرح‌های عمرانی شهری با رواج اتومبیل در مشهد آغاز شده اند. مرحوم غلامحسین بقیعی در کتاب «مزار میرمراد» اولین تعریض خیابان در مشهد را مربوط به «بالاخیابان» و «پایین خیابان» در سال ۱۳۰۸ خورشیدی می‌داند.
هما سعادتمند | شهرآرانیوز؛ این روز‌ها که زمستان در سراشیب ماه هایش افتاده است و رؤیای سبزی دوباره، خون را در رگ درخت‌ها می‌دواند، هرکجای شهر که پا بگذارید، با زمینی شیارخورده، نقشه یا تابلویی روبه رو می‌شوید که از افتتاح پروژه‌ای جدید خبر می‌دهد و این برای شهر، حکم همان قبایی را دارد که آدمی بر تن خود اندازه می‌زند تا رشته اشتیاقش را به عیدی تازه بند کند. تعداد این پروژه‌ها آن قدر زیاد است که چشم، گاهی بی تفاوت از کنار خبرش در روزنامه‌های صبح می‌گذرد، آن چنان که دیگر خاطره افتتاح نخستین پروژه‌های شهری که سیمای مشهد را از شهری شبه روستایی به یکی از کلان شهر‌های مدرن ایران تبدیل کرده، در حافظه کمتر کسی باقی مانده است.
اول بار «میرزافضل ا... وزیر نظام» در سال ۱۲۷۰ قمری، بالاخیابان و پایین خیابان را با سنگ و خشت فرش کرد، اما رؤیای داشتن شهری مدرن را «کاشف الملک» با سنگ فرش کردن تعدادی از خیابان‌های خاکی شهر به شیوه نوین، در یک قرن پیش (حوالی ۱۲۹۵) به حقیقت نزدیک کرد و ۲۳ سال بعد هم مشهد در دوران شهرداربودن «ابراهیم شریفی» آسفالت را بر پیراهن زیباترین خیابانش کوک زد.
البته ساخت خیابان ارگ که سینماها، پاتوق ها، مدارس نوین و دیگر مظاهر جهان تازه در آن قرار داشت و محل آمدوشد متجددان و فرنگی مآبان بود نیز بر سرعت فاصله گرفتن مشهد از شهری سنتی به شهری توسعه یافته و امروزی افزود. ناگفته نماند اصلاحاتی مانند ساخت بیمارستان امام رضا (ع)، انتقال آب به مشهد، احداث کارخانه برق، ایجاد استخر و خیابان کوهسنگی (اسدی سابق)، تأسیس نخستین دبیرستان‌ها که در دوره تولیت محمدولی اسدی (۱۳۰۹-۱۳۱۴) انجام شد نیز در این روند بی تأثیر نبود.
نخستین تعریض خیابان
نخستین ساخت و ساز‌ها و به ثمررساندن طرح‌های عمرانی شهری با رواج اتومبیل در مشهد آغاز شده اند. مرحوم غلامحسین بقیعی در کتاب «مزار میرمراد» اولین تعریض خیابان در مشهد را مربوط به «بالاخیابان» و «پایین خیابان» در سال ۱۳۰۸ خورشیدی می‌داند و می‌نویسد: «رفته رفته بر اثر افزایش مسافرت و ظهور گاراژ‌های گوناگون و تراکم جمعیت در بالا خیابان و پایین خیابان، رفت وآمد در آن‌ها دشوار شد. اسب، قاطر، گوسفند، شتر، الاغ، ماشین سیمی، درشکه و طبق کش و عابران و زوار سرگردان در هم می‌لولیدند. برای حل این مشکل، اداره بلدیه به وسیله مأموران نظمیه به مالکان بنا‌های ۲ سوی خیابان دستور داد که ۳ متر عقب بنشینند و به جای دکان‌های بی قواره قدیمی، عمارت‌هایی دوطبقه به سبک جدید بسازند.»
برای اجرای این دستور، خود کاسب کاران، بالای نهر خیابان را با تیروتخته پوشاندند و روی آن آلونک‌های چوبی درست کردند تا به صورت موقت در آنجا مستقر شوند. مرحوم بقیعی تعریف می‌کند: «پس از تعریض خیابان، کسبه، دکان‌ها را به سرعت درهم کوبیدند و در زمین پشت سر آن‌ها دکان‌های تازه بالاخانه دار (دو طبقه) ساختند. ناگفته نماند در آن دوران که سقف همه خانه‌ها چوبی و پشت بام‌ها گل اندود بود، ساختن عمارت دوطبقه مشکلات بسیاری پدید می‌آورد.
ابتدا نجار‌ها با اتصال تعدادی ستون و تیرک‌های نازک‌تر به یکدیگر، تله بست و استخوان بندی بالا خانه را بر پا می‌داشتند. سپس بناها، فواصل آن‌ها را با گل و خشت خام تیغه می‌کردند. برای ساختن سقف هم در بالای دیوار‌ها تیر چوبی کار می‌گذاشتند و بین تیر‌ها «پرواز» می‌چیدند، روی آن‌ها را حصیر و پوشال می‌انداختند و با یک لایه «غوره گل» سقف را استوار و شیب بندی می‌کردند تا کار برای ساخت طبقه دوم آماده باشد.»
تخریب و تعریض پایین خیابان
نخستین بلندمرتبه سازی
تا پیش از سال ۱۳۸۷، فقط ۲ ساختمان «زیست خاور» و «هتل هما» در مشهد وجود داشتند که می‌شد در توصیف آنان واژه «مرتفع» را به کار برد، اما طبق آمار‌ها در مشهد امروز حدود ۵۰ برج وجود دارد که ارتفاع برخی به ۱۵۰ متر می‌رسد. این درحالی است که روزگاری وجود یک ساختمان چهارطبقه سبب حیرت درازمدت هر عابر و رهگذری می‌شده که از حاشیه خیابان خسروی امروز می‌گذشته است.
عمر بلندمرتبه سازی در مشهد نیز با ساخت ساختمان چهارطبقه برابر است. نگارنده «مزار میرمراد» در توصیف این ساختمان که متعلق به خانواده نصیرزاده، از مهاجران قفقاز، بوده و به احتمال در بازه سال‌های ۱۳۰۵ تا ۱۳۰۸ پا گرفته است، چنین می‌نویسد: «از نظر سبک معماری، ساختمان‌های خیابان پهلوی با جا‌های دیگر مشهد فرق داشت. در این منطقه بیشتر بناها را بلند و سقفشان را شیروانی می‌ساختند. یکی از متمولان ازروسیه برگشته یک عمارت چهارطبقه بسیار بلند آجری در حاشیه این خیابان ساخت که مدت‌ها مورد توجه و اعجاب عابران بود. در مغازه‌های سمت راست در ورودی عمارت، یک داروخانه بزرگ و مفصل‌تر از داروخانه مریض خانه آمریکایی دایر گردید و در مغازه‌های سمت چپ آن هم نمایندگی لوازم برقی آلمانی استقرار یافت.»
۴ طبقه خیابان خسروی - سال ۱۳۲۵ خورشیدی
آن طور که مرحوم بقیعی می‌نویسد، پس از مدت کوتاهی یک چهارطبقه دیگر نیز در مشهد ساخته می‌شود: «مدت کوتاهی این عمارت بی رقیب و بی بدیل باقی ماند تا اینکه یک سرمایه دار دیگر در مجاور درِ شرقی صحن نو، یک چهارطبقه دیگر با نمای کاشی کاری زیبا، ولی کوتاه‌تر و جمع وجورتر از اولی ساخت و اتاق‌ها و مغازه هایش را هم به مسافرخانه و فروشگاه‌های اجناس زواری اجاره داد. به همین سبب این بنا به اسم «چهارطبقه حضرتی» شهرت یافت و سال‌ها رقیب منحصربه فرد چهارطبقه ارگ باقی ماند.»
ناگفته نماند، این عمارت دومی که مرحوم بقیعی از آن حرف می‌زند، درواقع همان مسافرخانه «حاجی لته» است که به عنوان نخستین مسافرخانه مشهد نیز از آن یاد می‌شود. هر ۲ این چهارطبقه‌ها در دهه ۵۰ به دلیل خیابان کشی و توسعه فضا‌های شهری، به فاصله ۵ سال از یکدیگر تخریب شدند. همچنین در روایت‌های شفاهی موسپیدکرده‌های مشهد به ویژه اهالی محله بهشت نیز آمده است که خانه‌های دوطبقه آجری نخستین بار در خیابان دکترا ساخته شده اند.
۴ طبقه ابتدای پایین خیابان - دهه ۳۰
نخستین خیابان ها
اما بر اساس اسناد باقی مانده، در بهمن ۱۳۱۸، استاندار نهم از شهرداری مشهد درخواست کرده بود اصلاحات لازم برای شهر مشهد و هزینه تقریبی آن را به استانداری اعلام کند و «احمدعلی روشن»، شهردار وقت مشهد، اصلاحات اساسی شهر را چنین اعلام کرده است: «آسفالت ریزی خیابان‌های شهر، لوله کشی برای آب شرب، مجرای زیرزمینی، حفر مسیل در قسمت جنوبی و شرقی شهر، احداث و امتداد خیابان شاه رضا، احداث و امتداد خیابان استخر، احداث و امتداد خیابان سراب، احداث و امتداد خیابان عیدگاه، تأمین روشنایی شهر و مرمت خیابان تازه بنیاد سعدآباد.»
همه این‌ها تا پایان دوره شهرداری او که یک سال پس از صدور این نامه است، به انجام می‌رسد. پس از آن هم طرح‌ها و پروژه‌های عمرانی بسیاری در مشهد کلید می‌خورد که انتقال غسالخانه به باغ رضوان، ساخت خیابان طبرسی در سال ۱۳۲۶ خورشیدی، شروع عملیات ساخت پارک ملت، احداث بولوار فرودگاه تا فلکه ضد، ایجاد کوی دانشگاه فردوسی و ساخت شعبه یک آتش نشانی در پایین خیابان بین سال‌های ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۰ خورشیدی از آن جمله است.
نخستین زیرگذر
اسناد و خاطرات از این حکایت دارند که ایجاد پروژه‌های عمرانی و ساخت وساز‌های شهری در دوره پس از انقلاب فزونی می‌گیرد، آن چنان که مشهد هر روز با پوست اندازی تازه‌ای روبه روست. اکبر صابری فر که در همین دوران بر جایگاه شهرداری مشهد تکیه زده بود، روایت جالبی از احداث نخستین زیرگذر مشهد تعریف می‌کند، پروژه‌ای که خبرش در هنگام جنگ از رادیو بغداد هم پخش می‌شود.
صابری فر می‌گوید: «آن زمان، بافت قدیم شهر، بافت شلوغ شهر بود و پنجراه پایین خیابان پرترددترین نقطه این محدوده محسوب می‌شد. برای همین ابتدای سال ۱۳۶۰ خورشیدی و در زمان سرپرستی دکتر غفوری فرد، مهندس روحانی نامی که از کارمندان سرجنگل داری مشهد بود، موضوع ایجاد زیرگذری را در همین نقطه مطرح می‌کند و طرحش هم در استانداری با بودجه ۶ میلیون تومان تصویب می‌شود. بعد هم پیمانکاری می‌آورند تا این طرح را به ثمر برساند.
آن دوران -که تا هنوز هم هست- رسم بر این بود پیش از انجام هر پروژه‌ای تحصیل حریم کنند. یعنی ابتدا باید راهی فرعی برای عبورومرور ایجاد می‌کردند تا مردم مشکل نداشته باشند، سپس پروژه در حریمی که مدنظر بود اجرا می‌شد، اما این پیمانکار و گروهش بدون تحصیل حریم، برای گودبرداری اولیه، قراردادی به مبلغ ۵ میلیون تومان با شرکتی امضا می‌کنند و دست به کار می‌شوند.
مراحل ساخت نخستین زیرگذر مشهد در سال ۱۳۶۲
۵ ماه از این گودبرداری گذشته بود که من در مهر ۱۳۶۰ وارد شهرداری شدم. به خاطر دارم، اولین جایی که بازدید کردم، همین گودال پنجراه بود که عمقش به ۱۷ متر می‌رسید. راه کاملا بسته شده بود، آن چنان که عابرپیاده فقط نیم متر برای عبورومرور فضا داشت تا بتواند خودش را از این قسمت به خیابان ۱۷ شهریور برساند. علاوه بر این، مسیر نهر پایین خیابان که پیش‌تر‌ها بسته شده بود، به دلیل همین گودبرداری غیراصولی، شکسته شده بود و آب از زیر زمین به کاروان سرایی قدیمی که در همان جا قرار داشت، نشت کرده، سبب قطع تلفن، برق و آب خانه‌ها شده بود.
این وضع در اوج جنگ بسیار وحشتناک بود. فوری برگشتم شهرداری و جلساتی را برای رفع مشکل تشکیل دادیم. در مشورت با مهندسان متوجه شدم که طرح گودبرداری به غلط اجرا شده است و باید طرحی تازه برای ایجاد زیرگذر تصویب شود. ۲ سال طول کشید تا طرح امروزی این زیرگذر و نقشه اجرایی آن پس از بررسی‌های کامل به تصویب رسید.
خاطرم هست ابتدای دوران استانداری آقای کوهپایی بود که در نخستین جلسه، موضوع زیرگذر پنجراه پایین خیابان مطرح شد. آنجا بود که فهمیدم رادیو بغداد روز گذشته در اخبارش، ایرانی‌ها را مسخره کرده و گفته است شما نمی‌خواهد اسلحه دست بگیرید، اگر عرضه دارید، بروید پنجراه را بسازید. همین موضوع سبب شد تا همان روز از وزارت کشور دستوری به کوهپایی مبنی بر رسیدگی سریع به وضعیت پنجراه برسد. یادم می‌آید طبق برآوردی که انجام داده بودیم، حدود ۲۸ میلیون تومان هزینه داشتیم. همان روز ۳۰ میلیون تومان از وزارت کشور برای استاندار وقت حواله شد و بعد هم آقای حیدری نامی از شرکت «کار و راه» قبول کرد به صورت واگذاری (بدون آگهی و مناقصه) سریع این طرح را اجرا کند.
حوالی سال ۱۳۶۲، در میدان اعدام آن روزگار، یک بانک صادرات قدیمی قرار داشت که تعطیل بود. همان را دفتر کارم کردم و با مالکان برای تحصیل حریم وارد مذاکره شدم و محدوده با رضایت ایشان واگذار شد. سپس برای کانال نهر که همچنان نشتی داشت، مسیر فرعی ساختیم و کار ساخت زیرگذر جان گرفت. زمستان سال ۱۳۶۳ هم این طرح تمام و به دست مرحوم آیت ا... طبسی افتتاح شد.
نخستین میدان‌ها
نخستین پل‌ها و میدان‌های مشهد در دهه ۷۰ و در زمان شهرداری سیدعباس امیری پور پا گرفته اند که تقاطع غیرهم سطح میدان قائم نخستین آن هاست. پس از آن هم، میدان‌های استقلال، انقلاب اسلامی، جهاد، پل‌های خیام و سپاد و کمربندی مشهد، بولوار پیروزی، بولوار هاشمیه، بولوار خیام شمالی، بولوار طبرسی شمالی، بولوار هدایت (گاز غربی) همه تا سال ۱۳۷۷ ایجاد و بهره برداری می‌شوند.
پل قائم در حال ساخت (دهه ۷۰)
نخستین پل عابرپیاده
به گفته شهردار پیشین مشهد، نخستین پل هوایی مشهد در خیابان اندرزگو ساخته می‌شود. صابری فر می‌گوید: «در دهه ۶۰ پس از تعریض خیابان امام رضا (ع) پیگیر ساخت یک پل هوایی در این محدوده شدم، اما چون این پل جلو دید گنبد را می‌گرفت، منتفی شد و بعد از آن یک پل عابرپیاده در خیابان اندرزگو ساخته شد.
منبع: گفتگو با اکبر صابری فر، شهردار مشهد در دهه ۶۰ تا ۷۰، کتاب «مزار میرمراد» نوشته مرحوم غلامحسین بقیعی، تاریخ نگاری محله بهشت از هما سعادتمند، دیگر اسناد و منابع مرکز اسناد آستان قدس رضوی.