درباره «عباسقلی‌خان»، واقف بزرگ دوران صفویه

سیدی، خلخالی | شهرآرانیوز؛ حدود ۴۰۰ سال از حضورش در خراسان می‌گذرد و هنوز نامش برای بسیاری از مردم مشهد و ایران آشناست. حرف خرید وسایل کوهنوردی که می‌شود، بسیاری بازار عباسقلی خان ورد زبانشان است، بازاری که در اصل نامش «سرای عزیزا... اف» است، اما به واسطه مسیر دسترسی آن که از کوچه موقوفه عباسقلی خان می‌گذرد، نزد مردم به همین نام معروف شده است. مردم مشهد و ایران به واسطه یک شعر معروف منسوب به ایرج میرزا هم عباسقلی خان را می‌شناسند. همان که هنوز هم برای نشان دادن نسبت موروثی ادب پدر و پسری زمزمه می‌شود: «داشت عباسقلی خان پسری، پسر بی ادب و بی هنری، نام او بود علیمردان خان...»

حال آنکه از این عباسقلی خانی که مردم مشهد در ذهن دارند تا آن «بیگلربگ» و «واقف بزرگ دوران صفویه»، زمین تا آسمان فاصله است. عباسقلی خان گزارش ما همان کسی است که مدرسه عباسقلی خان را ساخت و ۷۶ پارچه آبادی وقفش کرد. مدرسه‌ای که اکنون تنها مدرسه قدیمی به جامانده از دوره صفویه است و همچنان کاربری مدرسه دارد و در این مدت چند هزار طلبه را تربیت کرده است. این عباسقلی خان همان بیگلربگ خراسان بزرگ، والی یا استاندار امروزی است، که روزگاری در عهد صفویه خطر هجوم ازبک‌ها را از سر مردم مشهد و خراسان دور کرد. اما این ویژگی‌های عباسقلی خان تاکنون کمتر شنیده شده است و او بیشتر به همان ۲ شاخصه‌ای نزد مردم شناخته می‌شود که چندان نمی‌تواند معرفش باشد. بی شک دلیل ناآشنابودن مردم با عباسقلی خان کوتاهی آن‌ها نیست.

 

چیز بیشتری برای شناخت در دسترسشان نبوده است. درِ مدرسه عباسقلی خان همیشه به روی مردم عادی بسته بوده است و با اینکه سال ۸۱ در هفته وقف بازدید عمومی از آن ممکن شد و همان زمان هم وعده داده شد در آینده نزدیک در روز‌های خاصی از هفته بازدید از این مدرسه برای مشهدی‌ها و زائران مجاز می‌شود، این اتفاق هرگز رخ نداد. اکنون هم با وجود موافقت تولیت مدرسه با فراهم شدن امکان بازدید از این بنای میراثی، مدیریت مدرسه قوانین سختی درباره حضور زائران به ویژه خانم‌ها دارد. در موزه بزرگ خراسان در کوهسنگی و موزه‌های دیگر شهر نیز جایی و عکس و سندی برای معرفی او به مردم مشهد وجود ندارد.

 

حضور ده‌ها تن از نوادگان عباسقلی خان در مشهد با نام‌های خانوادگی، چون شاملو، شاملو صفوی، وکیلی و... این امیدواری را ایجاد می‌کند که شاید با یک فراخوان بتوان تصاویر و سند‌های فراوانی از نوادگان عباسقلی خان جمع آوری کرد. اسنادی که نسل به نسل در خانواده‌ها چرخیده است و اکنون می‌تواند محتوای یک موزه به نام این مرد بزرگ تاریخ مشهد باشد. هدف این گزارش هم یافتن همین اسناد است. سراغ ۲ خانواده از نوادگان عباسقلی خان رفتیم. گپ و گفت ما با آن‌ها از آن نشان دارد که اسناد خوبی در پستوی خانه‌ها خاک می‌خورد.

وقف نامه‌های مهمی در خراسان وجود دارد که به شناخت بهتر تاریخ این شهر و استان کمک می‌کند. این را مهدی سیدی، که زمانی در مرکز خراسان شناسی (سال های۷۶تا۸۰) مدیریت گروه «تاریخ و جغرافیای تاریخی» را برعهده داشته است، می‌گوید. او و گروهش برای شناخت بهتر تاریخ، شروع به جمع آوری اسناد ۵۰ وقف نامه مهم خراسان مانند وقف نامه گوهرشاد، علیشاه افشار، سروقدی ها، عباسقلی خان و... می‌کنند. نتیجه کار‌های آنان اکنون در کتابی به نام «بیست وقف نامه» که شامل وقف نامه عباسقلی خان هم می‌شود، چاپ شده است.

این خراسان پژوه سپس گریزی به تاریخچه خاندان شاملو می‌زند و می‌گوید: این دودمان به اندازه یک سلسله شاهنشاهی تاریخ دارند. در دوران صفویه برای مرزداری ایران در برابر خطر حمله ازبک‌ها و ترکمن ها، برخی قبایل ترک نژاد شیعه مذهب، از شام، روم و به طور کلی غرب، به شرق ایران و خراسان آمدند. در میان این اقوام که «شاملو»، «روملو» و... نام داشتند، شاملو‌ها قدرت بیشتری داشتند و بیگلربگ و والی خراسان از میان این قوم که در هرات مستقر بودند انتخاب می‌شد. شاه عباس اول و دوم هم نزد این خاندان بزرگ شدند و به همین علت بعد از به سلطنت رسیدن آن ها، قدرت خاندان شاملو بیشتر شد.

چنان که این استاد تاریخ تعریف می‌کند، عباسقلی خان از بزرگان قوم شاملوست که زمانی بیگلربگ و والی خراسان بود و دستور ساخت مدرسه عباسقلی خان را به وزیر و پیشکارش، «سعدالدین محمد»، داد. در سردر بنا تاریخ ساخت آن ۱۰۷۷ قمری حک شده است. یک سال بعد عباسقلی خان ۷۶ پارچه آبادی را وقف مدرسه و متولی آن را بزرگ‌ترین فرزند پسر خانواده منصوب کرد.

به گفته سیدی، این رسم تا زمان استانداری پاکروان ادامه داشته است، اما پاکروان که استاندار و نایب التولیه آستان قدس رضوی می‌شود، تلاش می‌کند بسیاری از اموال مردم و موقوفه‌ها را به نفع آستان قدس مصادره کند. چنان که در همین دوره بخشی از موقوفات گوهرشاد هم به نام آستان قدس ثبت می‌شود.

نویسنده کتاب تاریخ مشهد معتقد است موقوفات عباسقلی خان نظر پاکروان را جلب می‌کند و او تصمیم می‌گیرد پاپوشی برای این خانواده درست کند و با کمک آن، موقوفاتشان را مصادره کند. شعر عباسقلی خان و پسر بی هنرش، علیمردان خان، هم با همین سیاست در میان مردم پخش می‌شود و دهان به دهان می‌چرخد. او می‌گوید: شاید از قضا در آن روزگار علیمردان خانی هم متولی مدرسه عباسقلی خان بوده و شاید بی کفایت و لاابالی هم بوده، اما این خانواده آدم‌های بزرگ بسیاری داشته و پخش این شعر فقط یک توطئه بوده است برای تصاحب موقوفه عباسقلی خان. براساس تاریخ، بعد از گرفتن تولیت از خاندان عباسقلی خان، تا سال ۸۶ مدرسه عباسقلی خان را اوقاف اداره می‌کرد.

پراکندگی اسناد به جامانده از عباسقلی خان در مراکز آرشیوی مانند سازمان اسناد و کتابخانه ملی، مرکز اسناد آستان قدس رضوی، اداره کل اوقاف و همچنین نزد متولیان مدرسه عباسقلی خان و نوادگان دیگر او که در شهر‌های هرات، تربت جام، باخرز، مشهد و... زندگی می‌کنند، باعث شده است امروز جمع آوری محتوا برای شناخت عباسقلی خان یک مشکل بزرگ باشد. بسیاری از نوادگان عباسقلی خان حالا بعد از گذشت چندین نسل همدیگر را نمی‌شناسند و پراکنده شده اند. خانواده وکیلی اسنادی دارند که نشان می‌دهد نسلشان به «عباسقلی خان وکیل الدوله» در دوره ناصرالدین شاه قاجار می‌رسد.

 

این عباسقلی خان یک دختر و ۲ پسر داشته است که پسر بزرگش در جوانی فوت می‌کند. پاشاخان، یگانه فرزند پسر باقی مانده عباسقلی خان، لقب‌ها و شغل‌های مختلفی داشته است، از زرین قلم تا سردار باخرز و سفیر و وکیل ایران در شوروی سابق. مهرانگیز وکیلی، فرزند پاشاخان، که امروز حدود ۹۰ سال دارد، اسنادومدارکی از روزگار گذشته دارد که شاید با عباسقلی خان دوره صفویه هم بی ارتباط نباشد. اسناد و تصاویر او می‌تواند یکی از محتوا‌های موزه آینده عباسقلی خان باشد. از این دست اسناد شاید در خانه‌های دیگر هم باشد و جمع آوری آن‌ها کمک بزرگی به حفظ تاریخ است.

سال ۱۰۷۷
بنا در سال ۱۰۷۷ قمری، یعنی اول سلطنت شاه سلیمان صفوی، ساخته شده و بانی آن عباسقلی خان شاملو، بیگلربگی کل خراسان، بوده است.

سال ۱۳۵۲
سردر مدرسه در زمان تولیت و تصدی ابوالفتح خان شاملو در سال ۱۳۵۲ قمری تعمیر شده است.

حکم شاه سلیمان
بر سنگ سیاه هرکاره که بر پیشانی ورودی مدرسه نصب شده، به خط نستعلیق حکمی از شاه سلیمان خطاب به عباسقلی خان با این مضمون نوشته شده است که مالیات مدرسه و رقبات آن را می‌بخشد. بعد هم شعری آورده شده است که برخی آن را به عباسقلی خان شاملو نسبت می‌دهند.

۱۰۴
مدرسه عباسقلی خان صحنی وسیع با ۱۰۴ حجره دارد.

بزرگ‌ترین فرزند پسر
بنابر وقف نامه به جامانده از عباسقلی خان، تولیت موقوفات برعهده بزرگ‌ترین فرزند پسر خانواده است.