کاسبی میلیونی دلالان از رحم اجاره‌ای

الهام مهدیزاده - «من، مژگان بیست و هشت ساله با تحصیلات دیپلم، قد 160، وزن 68 کیلوگرم، رنگ پوست سفید، رنگ مو خرمایی، رنگ چشم قهوه ای مایل به مشکی، مطلقه و با تجربه یک بار زایمان، رحم اجاره ای با قیمت توافقی برای زوج های نابارور دارم.»
این آگهی یکی از صدها آگهی درباره رحم اجاره ای است که در فضای مجازی نمونه آن فراوان است. آگهی ها را یکی از کانال ها با کد مشخص کرده تا پاسخ گوی سؤالات بعدی مشتریان باشد. آگهی ها دو طرفه اند؛ یعنی هم زوج نابارور نیازمند به رحم اجاره ای و هم فردی که از شیوه رحم اجاره ای کسب درآمد می کند، هر دو شرط و شروط خود را در آگهی ها قید می کنند.
در یکی از کانال های تبلیغاتی رحم اجاره ای، کدهای معرفی شده را تا کد 300 دنبال می کنم؛ دریکی از آگهی‌ها نوشته شده: «به یک خانم که کمتر از 30سال داشته باشد و مطلقه است، نیازمندیم.» در توضیحات این آگهی تاکید شده است: «فاصله زمانی با زایمان ابتدایی زیاد نباشد. همچنین به شرط داشتن 3ویژگی مبلغ بیشتر از نرخ رحم اجاره ای پرداخت می شود 1- سلامت اخلاقی(پاک بودن) 2 - سلامت جسمانی 3- چهره موجه و مطلوب. قابل ذکر است که تحقیقات در خصوص افراد متقاضی از طریق تحقیقات محلی و استعلام از نیروی انتظامی و مرجع قضایی انجام می گیرد. چنانچه در طول مراحل رحم اجاره ای ( 9 ماه بارداری) خلاف واقعیت ادعاها اثبات شود، قرارداد فی مابین فسخ می شود. علاوه بر آن ضمن دریافت خسارت فسخ قرارداد نیز گرفته می شود.»
نمونه این آگهی ها فراوان است و میزان رقم ، شرایط و در نهایت فرزنددار شدن با روش رحم اجاره ای در این آگهی ها متفاوت. برای بررسی موضوع رحم اجاره ای به تنها مرکز دولتی درمان ناباروری مشهد ( مرکز ناباروری میلاد) سر می زنیم.

خودتان رحم اجاره ای پیدا کنید
روایت اول از مرکز ناباروری میلاد- در و دیوار مرکز پر از بنرهایی است که در آن انواع روش های باروری توضیح داده شده است. از عمل آی وی اف، اهدای جنین، آی یوآی تا اهدای تخمک و رحم میزبان. پایین بنر روش های باروری، آماری از موفقیت های این مرکز برای سبز شدن دامن زوج ها نوشته شده است. به عنوان نمونه، تعداد اهدای تخمک این مرکز در سال 86، 15 مورد بوده که این رقم در سال 95 به 66مورد رسیده است.
از مردی که داخل باجه صندوق نشسته است، درباره رحم میزبان و چگونگی انجام این روش برای بچه دار شدن می پرسم. سرش کامل روی گوشی خم شده است. بدون اینکه نگاهش را از گوشی بردارد، می گوید: از پذیرش بپرسید.
مسئول پذیرش در حال جمع آوری و مرتب سازی چند پرونده بیمار روی میزش است. با این جمله که «اهداکننده رحم هستی یا گیرنده ؟» پاسخم را می دهد. می گویم: 9 سال ازدواج کرده ام، اما به دلیل مشکلی که دارم، نمی توانم باردار شوم. یکی از دکترها گفت با روش رحم اجاره ای می توانیم بچه دار شویم.
توضیحاتی که می دهم قانعش می کند تا کم وکیف استفاده از این روش را بگوید؛ «شما اول باید نزد پزشک بروید. اگر پزشکان اینجا هم به این نتیجه برسند که تنها راه درمانی شما رحم میزبان است، امکان استفاده از این روش را دارید.»
- رحم میزبان یا رحم اجاره ای؟ هر دو روش یکی هستند؟
با تکان سر، پاسخ آری می دهد. همان طور که پرونده های روی میز را برمی دارد تا جمع وجور کند، می گوید: آزمایش هایی را هم که تا الان گرفته اید، بیاورید تا دکتر ببیند. اگر نظر دکتر اینجا هم استفاده از این روش باشد به شما نامه ای می دهد تا به دادگستری بروید و موضوع را به جریان بیندازید. قیمتش هم توافقی است؛ باید با خانمی که حاضر به انجام این کار است، سر قیمت توافق کنید. معمولا برای 25 میلیون تومان توافق می کنند. این بستگی به خود شما دارد که چقدر بتوانید با آن خانم سر قیمت توافق کنید. اهدا کننده دارید؟
-نه.
پشت سیستمش برمی گردد و به مانیتورش خیره می شود؛ « ما هم اهدا کننده نداریم. باید خودتان یک اهداکننده معرفی کنید.»
-کسی را نمی شناسم که این کار را انجام دهد. ما چطور کسی را پیدا کنیم؟ خود مرکز که این روش را ارائه می دهد، نباید یک نفر را معرفی کند؟
- اگر نظر دکتر برای شما استفاده از همین روش باشد، چاره ای ندارید و باید خودتان یک نفر را پیدا کنید. اینجا اهدا کننده هم داریم اما متقاضی خیلی زیاد است.
دوباره به سیستمش خیره می شود و حرف هایش را با تأکیدی خلاصه جمع وجور می کند؛ «اگر تشخیص دکتر، استفاده از این روش بود، چاره ای نیست و باید یک نفر را پیدا کنید یا اینکه قید بچه دار شدن را بزنید!».
چشم انتظاران تولد پشت در «میلاد»
فقط بانوان می توانند به طبقه دوم مرکز ناباوری میلاد مراجعه کنند. این نکته را با چند برگه که داخل راه پله ها نصب کرده اند، به مراجعه کنندگان گوشزد کرده اند. به دیوار روبه رو 10 یا 15قاب عکس نصب است از خنده های بچه هایی که با روش های این مرکز پا به دنیا گذاشته اند. هر خانم وقتی وارد سالن می شو د، با نگاهی دوگانه از حسرت و امید به این دیوار خاطره ها چشم می دوزد.
کنار یکی از اتاق ها چند خانم ایستاده اند. یکی از خانم ها می گوید منتظر دکتر شیفت هستند تا آزمایش هایشان را نشان دهند. زهره یکی از این بانوان است که برای درمان ناباروری به این مرکز مراجعه کرده است. با تردید حاضر به مصاحبه می شود. می خواهد حتی اسم کوچکش را جور دیگری بنویسیم تا مبادا انگشت نمای فامیل شود؛ « هنوز هیچ کس خبر ندارد که من و حسن بچه دار نمی شویم. البته چند بار به رویمان آورده اند و من یا شوهرم هر بار گفته ایم که خودمان فعلا بچه نمی خواهیم. 2سال اول واقعا قصد بچه دار شدن نداشتیم، اما الان هر دو دلمان برای داشتن یک بچه پر می کشد.»
آن طور که زهره می گوید، 6 سالی از ازدواجشان می گذرد؛ «سال های اولی که برای بچه دار شدن اقدام کردیم باورمان نمی شد که ما هم یک روزی سروکارمان به اینجا بیفتد. در این مدت بارها به دکتر مراجعه کردیم، اما فایده نداشت. الان هم برای عمل آی وی اف مراجعه کرده ام. این دومین باری است که قرار است عمل آی وی اف انجام بدهم. پارسال نزدیک 5میلیون تومان هزینه مان شد، اما نتیجه نگرفتیم. تا مدت ها افسرده بودم. الان دوباره تصمیم گرفته ایم این عمل را انجام دهم. خیلی دل بسته ایم و هزار تا نذر و نیاز کرده ایم که این بار نتیجه بگیریم.»

برچسب نازایی
خانم هایی که حاضر به گفت وگو می شوند، کم اند. همه آن ها از ترس برچسب «نازا بودن» نمی خواهند صحبت کنند. یکی از خانم ها بدون آنکه توضیحی از علت حضور در مرکز ناباروری بدهد، درباره دلایل صحبت نکردن خانم ها این گونه می گوید: کدام خانواده حاضر است بپذیرد که فرزندش بچه دار نمی شود؟ حتی اگر مشکل از سمت زن ها نباشد، باز هم همه کاسه وکوزه ها را سر زن می شکنند! شما بروید فرهنگ جامعه را درست کنید.
یکی دیگر از بانوان هم از گرانی روش های درمان ناباروری گله می کند؛ «بعضی زوج ها به دلیل گرانی روش های درمانی حاضرند زندگی شان از هم بپاشد، اما این راه های پر خرج را برای بچه دار شدن ادامه
ندهند.»
یکی از خانم هایی نیز که گوشه ای از سالن صحبت ها را گوش می کند، وارد بحث می شود؛ «این بنده خدا راست می گوید. خیلی کم پیش می آید یک زوج با یک روش و یک بار امتحان کردن نتیجه بگیرد. خود من تا حالا چند بار عمل آی یوآی را انجام داده ام، اما بی‌فایده بوده است. به دکتر گفتم وقتی نتیجه ندارد، چرا تجویز می کند؟ گفت اگر می خواهید نتیجه بگیرید باید هزینه بیشتری بپردازید؛ این روش درصد موفقیتش کم است. به ما گفت باید عمل آی وی اف انجام دهیم؛ شاید موفق شویم. الان که آمدم و از چند نفر پرسیدم فهمیدم این روش هم بگیر و نگیر دارد.»

یکی دو سال باید در نوبت باشید
فاصله مرکز ناباروری با بیمارستان و زایشگاه کناری به اندازه چند درخت کنار پیاده روست. یکی از کارکنان مرکز ناباروری میلاد جلو در مرکز دست به کمر زده است و به مردان و زنانی که با گل و شیرینی و لباس نوزاد از پیاده رو عبور می کنند، نگاه می کند. چند خانواده گل به دست قدم هایشان را بزرگ برمی دارند تا زودتر به زایشگاه برسند و بگویند: « قدم نو رسیده مبارک!». همان طور که محو عبور و مرور خانواده هاست، از او درباره پید اکردن رحم اجاره ای می پرسیم.
- خانم دکتر(...) مگر اسم شما را ننوشتند؟
- به ما گفتند باید خودمان کسی را پیدا کنیم. می گویند اهداکننده ندارند. واقعا جالب است! اینجا یک مرکز درمانی است و یکی از راه هایی که پیش پای مردم می گذارند، همین روش است، اما می گویند اهداکننده ندارند! اینجا که اهداکننده نباشد، ما از کجا پیدا کنیم؟!
- راست گفته اند. مثل شما هر چند روز یک نفر می آید و همین سؤال را از ما می پرسد. شماها هم حق دارید. لیستی که خانم دکتر اسم ها را می نوشت دیدید؟ حداقل یکی دو سال باید منتظر باشید تا نوبت به شما برسد؛ چون اهدا کننده کم است. مشکل مالی برای پرداخت پولش ندارید؟
با تکان سرم به نشانه نداشتن مشکل مالی، دوباره حرف هایش را ادامه می دهد: حتما می دانید که این کار توافقی است؛ یعنی با آن خانم باید سر قیمت توافق کنید. مبلغی هم باید ماهیانه برای خورد و خوراکش بریزید؛ چون رشد و تغذیه بچه شما در بدن او صورت می گیرد. معمولا وقتی اهدا کننده ای پیدا می شود از همان اول لیست با افراد تماس می گیرند؛ اگر سر قیمت توافق نکنند، سراغ اسم بعدی می روند. معمولا هرکسی که بیشتر پیشنهاد بدهد، زودتر نتیجه می گیرد. من شنیده ام تا 30، 35 میلیون تومان هم نرخ داده اند. بیشتر آدم هایی که اینجا می آیند برای اهدای تخمک است؛ چون زمان زیادی نیاز ندارد.
کمرش را کمی راست می کند و حرفش را ادامه می دهد: در مشهد قیمت ها بهتر است؛ یکی از مراجعان می گفت که در تهران از او 60 میلیون تومان خواسته اند. هرکس بتواند، بیشتر می گیرد. اما حداقل قیمت همان 25 میلیون تومانی است که گفتم. آن بنده خدا خیلی گشت تا با چند واسطه توانست یک نفر را پیدا کند. قدرت خدا؛ یکی پول دارد، بچه ندارد؛ یکی 5،4 بچه دارد، اما پول ندارد.

دلالی رحم اجاره ای در کانال های مجازی
روایت دوم؛ دلالان رحم اجاره‌ای در فضای مجازی- نبود سازوکاری مشخص برای پیدا کردن فردی که اهداکننده رحم برای 9ماه باشد، پای دلالان را هم به این ماجرا باز کرده است. هریک از آنان برای معرفی فرد اهداکننده به زوج های مستأصلی که از پیدا کردن فرد مورد نظر درمانده هستند، اعداد و ارقامی میلیونی مطرح می کند.
یکی از این کانال ها آگهی هایش را با ذکر مشخصات فرد اهداکننده رحم یا تخمک منتشر می کند؛ از گروه خونی، قد و وزن تا رنگ چشم و وضعیت تأهل و تعداد فرزندانی که دارد.
برای نمونه در یکی از آگهی های این کانال آمده است: «کد167: اهدا کننده رحم اجاره ای؛ اسم: ساجده؛ سن: 34؛ گروه خونی +AB ؛ وضعیت تأهل: مطلقه.»
در این آگهی ها حتی ویژگی هایی نظیر اینکه چشم فرد آبی یا عسلی است یا آنکه پوستش روشن یا سبزه است، برای مخاطبان کانال ارائه می شود.به عنوان فردی که قصد اجاره کردن رحم را دارد با مدیر این کانال چت می کنم و یکی از کدهای آگهی دهنده را به عنوان کد مورد نظر برای اجاره رحم به او اعلام می کنم.او می گوید: کد 181 که شما مد نظر دارید، مبلغ 35 میلیون تومان به عنوان هزینه اجاره رحم درنظر گرفته است. برای خورد و خوراک هم ماهیانه مبلغ 550 تومان تا به دنیا آمدن بچه باید پرداخت کنید. هزینه دوا و درمان و بیمارستان هم با شماست.
از مدیر کانال درباره نحوه آشنا شدن با این خانم که می پرسم، قواعد کاری را برای ما در چت می نویسد؛ «شما هر زمان که با این خانم سر مبلغ توافق کردید، من شماره ایشان را می دهم تا با او مراحل آزمایشی و بیمارستانی را انجام دهید. البته قبل از دادن شماره باید مبلغ یک میلیون و 200 هزار تومان به شماره حسابی که می دهم، برای من که واسطه آشنایی شما هستم، واریز کنید.»
اما بخش عمده آگهی ها مربوط به اهدای تخمک است. در یکی از آگهی های این کانال، قیمت پیشنهادی برای اهدای تخمک بیشتر از 3 میلیون تومان درج شده است.

آگهی ها تا 5000 بازدید دارد
کانال دیگری بیش از هزار عضو دارد. اما آگهی هایی که در گروه گذاشته می شود، تا 5000نفر هم بازدید دارد. ادمین این کانال توضیحات کاملی درباره رحم اجاره ای برای بازدیدکننده ها سنجاق کرده است تا هر که وارد گروه می شود، از جزئیات و نوع کار آگاه شود؛ « 1- رحم اجاره ای یا جایگزین کاملا قانونی است و در مجلس به تصویب رسیده است. 2- قیمت رحم اجاره ای بستگی به متقاضیان دارد، یعنی نرخ ثابتی ندارد؛ پس به شانس طرفین ربط دارد، یعنی اگر شما زودتر آگهی بگذارید ممکن است افراد زیادتری به شما زنگ بزنند و شانس بیشتری در این باره داشته باشید. 3- ما در اینجا و در این کانال فقط برای کسانی که هزینه آگهی را می پردازند شماره تماس در کانال ثبت می کنیم که در معرض دید باشد. بعد از تاریخ اتمام آگهی، بلافاصله آگهی پاک می شود.
4 - متأسفانه برای رحم جایگزین مرکز قانونی وجود ندارد؛ یعنی شما نمی توانید بروید داخل یک مرکز و از بین یک سری آلبوم، یک خانم را انتخاب کنید.»
شرایط انتشار آگهی در این کانال نیز برپایه قواعدی است که مدیر کانال آن را وضع کرده است؛ «برای ثبت رحم اجاره ای کافی است با مبلغ 10 هزار تومان برای مدت یک هفته، آگهی خود را در کانال و سایت ثبت کنید. با ارسال مبلغ 40 هزار تومان به صورت کارت به کارت برای مدت یک ماه، آگهی خود را در کانال و وب سایت ثبت کنید.»

9 ماه خون دل خوردم تا به من هم بگویند «مادر»
روایت سوم؛ زن ناباروری که با استفاده از رحم جایگزین مادر شد- مهرانه 45 سال دارد و از پختگی عمرش 5بهار گذشته است. مهرانه 18 سال پیش ازدواج کرده و حاصل ازدواج آنان «امید» است؛ امیدی که یک سال دارد و دی ماه سال گذشته، اولین سال تولد او را جشن گرفتند. حالا «امید» تنها امید مهرانه و علی است. مهرانه ازدواجش فامیلی بوده است؛ «پدر و مادرم از همان روز اولی که خودم را شناختم به من گفتند که تو و علی نشان هم هستید. علی مرد خوبی است. کج خلقی هایی دارد، اما هرچه باشد پسر عموی من است و هم خونیم و اخلاقمان هم مثل هم است.»
او ادامه می دهد: سال های اول چندباری باردار شدم. دکترها می گفتند که به خاطر شرایط ژنتیکی من، باید در تمام دوران بارداری استراحت مطلق باشم، وگرنه بچه را از دست می دهیم. همین طور هم شد. 4 دفعه باردار شدم و با اینکه کامل استراحت می کردم، همان ماه های اول از دستشان می دادم. هیچ کدام برای من نماندند. شوهرم واقعا آدم خوبی است. هربار که این اتفاق می افتاد، سعی می کرد جوری رفتار کند که ناراحت نشوم اما من افسرده شده بودم. شوهرم نیز وانمود می کرد برایش مهم نیست، اما همه اش ظاهرسازی بود. 17 سال بی بچه ماندن کم نیست. به من می گفت اصلا بچه دوست ندارد! اما نمی توانست علاقه اش به بچه را پنهان کند. هربار که برادرزاده هایش به خانه ما می آمدند، از آن ها جدا نمی شد. آن ها را روی شانه هایش می گذاشت یا بغلشان می کرد و پشت سر هر می بوسیدشان. من هم نمی توانستم حسم را پنهان کنم. دوست داشتم دست های کپل بچه ای را در دستم بگیرم، قلقلکش بدهم و او از خنده ریسه برود.
یاد آن روزها صدای مهرانه را لرزان می کند؛ «واقعا راست گفته اند که بچه شیرینی زندگی است؛ اگر همان سال اول بادار شده بودم، الان بچه ما باید دبیرستانی بود، اما ... . بعداز 7سال از دکترهای مشهد ناامید شدیم و به تهران رفتیم. چقدر آنجا هزینه کردیم و عمرمان را در راه پله های مطب این دکتر و آن دکتر تلف کردیم، اما چه فایده! چند سال آخر خودم و همسرم کاملا نا امید شده بودیم. من از خوردن داروهای عجیب خسته شده بودم، شوهرم هم از دکتر بردن من. یک بار با هم عهد کردیم که بدون بچه تا آخر عمر کنار هم زندگی کنیم، اما واقعا نمی شد؛ کافی بود یک بچه ببینیم. دیوانه می شدیم؛ من یک جور، علی یک جور. آن قدر عصبی شده بودم که متوجه نبودم چه می کنم. 3سال قبل خواهر کوچکم بچه سومش را به دنیا آورد و من هنوز در حسرت یک بچه بودم. یادم است وقتی ریحانه، دختر خواهرم، به دنیا آمد به خواهرم گفتم: تو دوتا دختر داری. ریحانه را به من بده تا بزرگش کنم. گفتم: هرچه بخواهی به تو می دهم، فقط ریحانه را به من و علی بده. خواهرم تا مدت ها با من قهر کرد.»
مهرانه ادامه می دهد: چند بار به شوهرم گفتم از بهزیستی بچه بگیریم. قانون بهزیستی این بود که یک ملک یا وسیله گران بها به اسم فرزند خوانده بزنیم. شوهرم تمام دار و ندارش را برای درمان خرج کرده بود و چیزی
نداشتیم.

مُردیم تا یک نفر را پیدا کردیم
مهرانه همان طور که صحبت می کند، چشم از امید برنمی دارد و مراقب است برای امید که تازه راه افتاده اتفاقی نیفتد؛ «بعداز آن همه دکتر رفتن به ما گفتند که بدن من در نگهداری از جنین ناتوان است و باید از رحم جایگزین استفاده کنیم. هزینه اش 20 میلیون تومان بود. با علی صحبت کردم تا هرجور شده این پول را تهیه کند. فکر نمی کردم قبول کند، اما حاضر شد که از این روش استفاده کنیم. با موافقت علی از این روش استفاده کردیم، اما خون دل خوردیم تا امید به دنیا آمد. وقتی تصمیم گرفتیم این روش را امتحان کنیم، گفتند باید یک نفر را خودتان پیدا کنید. مُردیم تا یک نفر را پیدا کردیم. با بدبختی انسیه خانم را یافتیم. جرئت نداشتم به آشنایان پیشنهاد بدهم، چون ممکن بود از من ناراحت بشوند. حرف زدن در این باره انگار جرم است. اما بالاخره دلم را به دریا زدم. دکتر بردن ها، گرفتن آزمایش ها، درست کردن غذای ویار و... ؛ از فردای آن روز، همه این ها کار من شد. همیشه دو برابر غذا درست می کردم تا انسیه و تنها پسرش راحت بخورند. می دانستم که مادر است و ممکن است به خاطر پسرش از غذای گوشتی ای که برایش می بردم، کمتر بخورد و به پسرش بدهد. انسیه اوضاع خوبی نداشت. برای من تعریف کرده بود که شوهرش معتاد به شیشه  بوده و چند سال قبل طلاق گرفته بود. وقتی تصمیم گرفت برای ما این کار را انجام دهد، خانه ای را که اجاره کرده بود، عوض کرد. یک جای پرت از محلی که سال ها نشسته بود، برایش اجاره کردیم. تمام 9 ماه را خانه بود و بیرون نرفت که آشنا او را نبیند. چند ماه گذشت تا انسیه با من خودمانی شد. یک بار به من گفت که با این پول می خواهد یک وسیله بخرد و به راننده اجاره بدهد تا این طوری خرج و مخارج زندگی اش را در بیاورد. بارها دلم برای خودم و او می سوخت.
چندبار نصفه شب حالش بد شد. متوجه نشدم خودم را چطور از این سر شهر به آن سر شهر رساندم. ماه های آخر سخت بود و نمی شد لحظه ای او را تنها بگذارم.
با نامه ای رسمی که از دادگستری داشتیم، بعد از تولد امید، او را به ما دادند و با این نامه برای بچه شناسنامه گرفتیم. اما همیشه یک خوره همراهم است؛ اینکه انسیه روزی بیاید و همه چیز را به امید بگوید. بعد از تولد امید، از محله ای که سال ها آنجا بودیم جابه جا شدیم، هرچند ازنظر قانون بچه مال ماست، باز هم می ترسم.»

رئیس مرکز ناباروری دانشگاه علوم پزشکی مشهد:
قانون مشخصی برای رحم اجاره‌ای وجود ندارد

با وجود اینکه چند سالی است با استعلام شرعی و قانونی، مجوز استفاده از روش رحم اجاره ای (یا همان روش استفاده از رحم میزبان) به وزارت بهداشت داده شده، اما هنوز ساختار مشخصی برای استفاده از این شیوه، تدوین نشده است. همین مسئله سبب ایجاد دلالی در این حوزه شده است. در این باره، رئیس مرکز ناباروری دانشگاه علوم پزشکی مشهد،می‌گوید: مشکلات رحم میزبان و دلالی در این روش قرار است روی میز وزارت بهداشت و درمان باشد تا با پروتکلی مشخص برای اهداکنندگان، سنگی بزرگ از پیش پای زوج های نابارور برداشته شود.
نیره خادم در گفت وگو با خبرنگار شهرآرا بیان می‌کند: باآنکه روش رحم میزبان، یکی از روش های مراکز ناباروری برای بچه دار شدن زوج های نابارور است، درباره اهدا کنندگان رحم و سازوکار‌دریافت کنندگان آن، هیچ قانون و پروتکل مشخصی نداریم.
وی بیان می کند: این موضوع در سوءاستفاده برخی افراد یا به قول شما دلالی آنان برای رحم اجاره ای‌ تأثیر داشتهاست. وی می‌افزاید: قطعا اگر قانون و پروتکل مشخصی برای این موضوع داشته باشیم، می توانیم با راهنمایی کردن زوج های نابارور از این نوع دلالی ها جلوگیری کنیم و زوج های نابارورمی‌توانند با خیال راحت تری از این روش استفاده می‌کنند.
به گفته رئیس مرکز ناباروری دانشگاه علوم پزشکی مشهد، میزان ناباروری زوج‌ها در سال‌های گذشته با توجه به تغییر سبک زندگی و بالا رفتن سن ازدواج، افزایش یافته است.
دکتر خادم در پایان سخنانش تاکید می‌کند:برای کاهش آمار ناباروری، باید متولیان فرهنگی و اجتماعی تلاش کنند تا سن ازدواج خانم‌ها بالا نرود.