گذری بر تاریخ «مناره فیروزآباد»، یکی از یادگار‌های میراثی خراسان

دکتر رجبعلی لباف‌خانیکی | شهرآرانیوز - روستای فیروزآباد در فاصله ۱۷کیلومتری جنوب شهر بردسکن و در بخش شهرآباد واقع شده است. در سمت غربی روستای فیروزآباد محوطه باستانی بسیار وسیعی گسترده شده که بی‌تردید خرابه‌های شهر «ترشیز» مرکز منطقه «بُشت» از مضافات نیشابور قدیم است.

ترشیز شهری مهم بر سر راهی بوده که شهر‌های جنوب‌غرب و جنوب ایران را به خراسان ارتباط می‌داده است.
با توجه به موقعیت ترشیز و روایت‌هایی از وجود آتشکده‌ای عظیم و داستان حماسی و ملی «سرو کشمر» در گستره آن ولایت، قابلیت این را داشته که بسیاری از جغرافیانویسان و مورخان به جایگاه والای آن شهر اشارتی داشته باشند از جمله: «ابن خردادبه» در اواخر قرن سوم هجری قمری از آن به‌عنوان منزلی بر سر راه شیراز به نیشابور نام برده و «ابن‌حوقل» در اواسط قرن چهارم هجری قمری آن شهر را شهری زیبا، پربرکت و پرجمعیت در شمار شهر‌های بزرگ آن روزگار و هم‌ردیف با شهر‌های زرنج، قاین، طبسین، دامغان، اصفهان و ری دانسته است. «مقدسی» در قرن چهارم هجری قمری نیز ترشیز را منزلی مهم بر سر راه نایین و یزد به خراسان نام برده است.

«حمدا... مستوفی» هم در اواسط قرن هشتم هجری قمری ترشیز را شهری با حصاری به‌غایت حصین معرفی کرده و «حافظ ابرو» در اوایل قرن نهم هجری قمری آن را ناحیتی بزرگ با قلعه‌ای مستحکم دیده است و...

از چنان شهر باعظمتی، اکنون بقایای برج و بارو و تپه‌ماهور‌های حاصل از انهدام ارگ و فضا‌های متعدد و متنوع شهری باقی‌مانده است که سخت آسیب‌پذیرند. تنها اثر معماری بر جای مانده از دوران شکوه و عظمت ترشیز در دوره سلجوقیان، بخشی از یک منار است که مانند منار‌های خسروگرد سبزوار و منار مجاور مسجد تاریخانه دامغان و منار کنار مسجد جامع سمنان، هم یک نماد مذهبی بوده، هم یک عنصر اطلاع‌رسانی و رسانه محسوب می‌شده و هم یک عنصر و نماد تزیینی و فرهنگی در حاشیه شهر پرآوازه ترشیز بوده است.

«مناره ترشیز» که اکنون به «برج فیروزآباد» شهرت دارد، بنای آجری زیبای استوانه‌ای‌شکل به بلندای حدود ۲۴متر بوده که اکنون ۱۸متر آن باقی‌مانده است. از سمت شرقی مناره درگاهی به درون باز شده است و به پلکان مارپیچ درون آن منتهی می‌شود که تا رأس مناره راه داشته و به جان‌پناه فراز مناره می‌رسیده است. روزنه‌های مستطیل شکلی بر بدنه مناره تعبیه شده تا به راه‌پله نور برساند.

قاعده آن بر روی سکوی آجری دایره به ارتفاع کمتر از یک‌متر استقرار یافته و معمار چیره‌دست کوشیده است در حد امکان با آرایه‌های متنوع آجری، آن را زیبا و چشم‌نواز جلوه دهد.

بدنه مناره از ابتدا تا ارتفاع شش‌متری با آجر‌های جفتی و به شیوه «حصیری» نماسازی شده و بالاتر از آن یک رشته کتیبه کوفی زیبا در میان قابی تزیینی بدنه مناره را دور زده است. تا هشت‌متر بعد از کتیبه آجر‌های خفته راسته بدنه را به‌طور زیگزاگ آراسته و سپس زیگزاگ‌ها به لوزی‌های مکرر منتهی شده‌اند. بر بدنه غربی مناره در این بخش یک کتیبه کوفی عمودی نقش بسته است. بالاترین بخش تزیینی بدنه مناره تزیینات در هم تنیده کتیبه‌مانند است که بسیار زیبا اجرا شده و احتمالا بخش زیادی از بدنه مناره را زینت می‌داده که متأسفانه منهدم شده است.

شیوه معماری رازی در عصر سلجوقیان به معمار اجازه داده تا در این مناره نیز با استفاده از آجر‌های کوچک و بزرگ نقش‌های متنوع بیافریند. در سال‌های اخیر به همت اداره کل میراث فرهنگی خراسان مرمت‌هایی در بنا انجام شده و از فرسایش بیشتر پیشگیری شده است. ناگفته نماند مناره فیروزآباد در پانزدهم دی ۱۳۱۰خورشیدی به شماره۹۱۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.