گفتگو با محسن اسلام زاده کارگردان مستند «پاییز پنجاه سالگی» | تصویری متفاوت از خدمات حاج قاسم در جنوب شرق کشور

شکیبا افخمی راد | شهرآرانیوز؛ محسن اسلام زاده، فیلم ساز مشهدی که ساخت مستندهایی، چون «تن‌ها میان طالبان»، «اهل سنت ایران»، «اسرار زندان ابوسلیم»، «به دنبال صلح» و «میراب» را در کارنامه دارد، امسال با مستند جدیدش به نام «پاییز پنجاه سالگی» در بخش‌های «جایزه شهیدآوینی» و «مسابقه بلند ملی» شانزدهمین جشنواره بین المللی سینما حقیقت حضور دارد.

در این مستند بلند هفتادوشش دقیقه‌ای تلاش شده است ناگفته‌هایی از زندگی شهید سپهبد حاج قاسم سلیمانی روایت شود؛ روایتی از زبان «سردار محمد جمالی»، هم رزم حاج قاسم که خود سال ۱۳۹۲ در سوریه شهید شده است. اسلام زاده درباره مستند «پاییز پنجاه سالگی»، تولید مؤسسه فرهنگی هنری اندیشه شهید آوینی و شبکه یک سیما که قرار است ساعت ۱۴ امروز، ۲۴ آذر، در سالن شماره ۶ پردیس سینمایی ملت تهران با حضور او و عوامل مستند به نمایش درآید، در گفتگو با ما توضیحاتی داد که در ادامه پیش روی شماست.

مستند «پاییز پنجاه سالگی» کدام بخش از زندگی شهید سلیمانی را روایت می‌کند؟

مستند «پاییز پنجاه سالگی» به حضور حاج قاسم در جنوب شرق کشور بعد از پایان جنگ تحمیلی می‌پردازد. در واقع زمانی که حاج قاسم به کرمان برمی گردد، جنوب کرمان و سیستان وبلوچستان و مناطق اطراف بسیار ناامن بوده است؛ ازاین رو تصمیم گرفته می‌شود تا قرارگاهی تشکیل و شهید سلیمانی مسئول تأمین امنیت کل این مناطق شود. مستند «پاییز پنجاه سالگی» از زبان یکی از زیردستان و نیرو‌های حاج قاسم به نام سردار محمد جمالی که خود سال ۱۳۹۲ در سوریه شهید شده است، روایت می‌شود، گفتار متن فیلم به رابطه جمالی و حاج قاسم می‌پردازد و نگاهی هم به عملکرد شهید سلیمانی مابین سال‌های ۱۳۷۰ تا ۱۳۷۶ در جنوب شرق کشور دارد.

چرا این دوره زمانی را برای موضوع مستندتان انتخاب کردید؟

برای من حضور در جنوب شرق بسیار مهم است و خودم هم در این مناطق، آثار مختلفی ساخته ام. به نظر من کسانی که قصد دارند در جهان اسلام فعالیت کنند، باید دو واحد جنوب شرق شناسی ایران را به عنوان پیش نیاز حضور بین المللی گذرانده و در آن مناطق کار کرده باشند؛ چون این منطقه ویژگی‌های مشترکی با جهان اسلام دارد. ازآنجایی که ما هم قصد داشتیم در مستند «پاییز پنجاه سالگی» شخصیت حاج قاسم را پیش از حضور در جهان اسلام و قرار گرفتن در رأس نیروی قدس رمزگشایی کنیم، منطقه جنوب شرق را انتخاب کردیم و به دنبال قصه‌های حاج قاسم و رمز موفقیت او در آنجا رفتیم.

مراحل ساخت و تولید اثر چگونه بود؟

شبکه یک در مردادماه ۱۳۹۹ پیشنهاد ساخت این کار را به ما داد، ولی ما مهر ۱۴۰۰ توانستیم تولید «پاییز پنجاه سالگی» را شروع کنیم؛ چون ازیک طرف مجوز‌ها بسیار سخت صادر شد و از طرف دیگر تحقیقاتمان به نتیجه نرسید و قصه پیدا نکردیم؛ ازاین رو ساخت اثر به مهر ۱۴۰۰ موکول شد که تا دی ماه به طول انجامید. می‌توان گفت درمجموع ساخت این اثر تقریبا یک سال و نیم زمان برد.

تا امروز آثار دیگری هم درباره حضور شهید سلیمانی در جنوب شرق کشور ساخته شده است؛ وجه تمایز مستند شما با سایر آثاری که به این موضوع پرداخته اند در چیست؟

ما نگاه کلی تری به ماجرا داشتیم، درحالی که آثار دیگر قصه‌های کوچک تری را پیگیری کرده اند. مستند «پاییز پنجاه سالگی» از برهه زمانی بعد از قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت شروع می‌شود و تا حضور حاج قاسم در نیروی قدس ادامه پیدا می‌کند. در این اثر به ابعاد مختلف سیستمی که در جنوب شرق به آن عمل می‌شده، پرداخته و سعی شده است با یک گفتار متن متفاوت و یک راوی متفاوت، کار آماده پخش شود.

همچنین در این مستند از تصاویر بکری استفاده شده و شخصیت‌های مهمی که در آن زمان درگیر ماجرا بوده اند، جلوی دوربین رفته اند. یکی از شخصیت‌های جذاب مستند «پاییز پنجاه سالگی» فردی است که از اشرار و قاچاقچیان معروف منطقه بوده و حکم اعدام داشته است، اما شهید سلیمانی وقتی متوجه می‌شود آن فرد واقعا متنبه شده است و قصد توبه دارد و او را نجات می‌دهد. این شخصیت در مستند ما حضور پررنگی دارد.

باتوجه به اینکه شهید جمالی در میان ما نیست، ارائه روایت از نگاه او سخت نبود؟

کتابی با عنوان «پاییز پنجاه سالگی» که خاطرات همسر شهید جمالی است، به نوعی پایه تحقیقات ما برای پیدا کردن شخصیت‌ها و قصه‌ها بود. در واقع ما از این دریچه وارد شدیم و بعد دوستان مشترک شهید سلیمانی و شهید جمالی را پیدا کردیم، و کم کم قصه شکل گرفت و توانستیم داستان‌هایی را که میان شهید جمالی و حاج قاسم بوده است روایت کنیم.

خصوصیات فرماندهی حاج قاسم در منطقه چگونه بود؟

وقتی حاج قاسم بعد از دفاع مقدس به منطقه آمد با یک آشفتگی روبه رو شد؛ از ترانزیت و کاروان‌های موادمخدر گرفته تا اشراری که از غفلت ایجاد شده به خاطر تمرکز بر دفاع مقدس، سوءاستفاده کرده و برای خود بروبیایی داشتند. شهید سلیمانی در وهله اول گروه‌های مختلف اشرار (تروریست، ضدانقلاب، قاچاقچی مواد مخدر، شرور محله و...) را براساس فعالیتشان دسته بندی می‌کرد تا با هرکدام برخورد خاص خودش را داشته باشد. در مرحله دوم هم تلاش می‌کرد با این افراد از طریق معتمدان محلی ارتباط برقرار کند. در مرحله سوم نیز با کسانی که می‌ماندند و سلاح را زمین نمی‌گذاشتند، می‌جنگید.

در واقع حاج قاسم به آن‌ها می‌گفت: اسلحه را زمین بگذارید تا من بیل در دستتان بگذارم. موتور‌ها و نخلستان‌های گسترده‌ای در آن زمان در طرحی به نام «احرار» که توسط حاج قاسم اجرا شد، به مردم تعلق پیدا کرد. حتی شخصیتی که در فیلم ما حضور دارد و آن زمان جزو اشرار بوده است الان یک نخلستان دارد.

در مسیر ساخت مستند «پاییز پنجاه سالگی» با چه چالش‌هایی روبه رو شدید؟

مسیر تولید مستند «پاییز پنجاه سالگی» پر از گره و چالش بود. به سختی اجازه فیلم برداری در استان کرمان داده شد و آرشیو نیز به سختی پیدا شد، از طرف دیگر شخصیت‌های مختلف هم تمایلی به صحبت نداشتند. ازاین رو من حدود هشت ماه صبر کردم تا بتوانم کار را به نتیجه برسانم. در آخر هم به خود حاج قاسم متوسل شدم و بالاخره گره‌ها باز شد. چالش دیگری که با آن روبه رو بودیم، وسعت بسیار زیاد منطقه بود؛ به عنوان مثال برای یک مصاحبه باید به سیرجان می‌رفتیم. بعد از آنجا به قنات ملک، جیرفت، زهکلوت و شهر‌های دیگر. درواقع هر سوژه حدود دویست کیلومتر از آن یکی فاصله داشت. هم زمان چند گروه فیلم سازی دیگر هم در منطقه کار می‌کردند و حتی درباره شهید جمالی فیلم دیگری درحال ساخت بود.

این اتفاق هم چالش دیگری برای ما ایجاد کرد که چطور داستانمان را روایت کنیم تا از دیگر آثار در حال ساخت، متفاوت باشد. من می‌خواستم بخشی از فیلمم را در سیستان و بلوچستان تولید کنم، ولی وقتی دیدم چند گروه هم در آنجا مشغول ساخت آثاری با موضوع جنوب و شرق هستند، دیگر قید بسیاری از قصه‌های خوبم در سیستان وبلوچستان را زدم و همه داستان هایم را دررابطه با شهید جمالی و حاج قاسم تعریف کردم. به همین دلیل تمرکز اصلی من بر اتفاقات شهر سیرجان، محل خدمت شهید جمالی، بود.

به نظر شما شرایط ساخت فیلم برای شهید سلیمانی چگونه است؟

کار ساختن برای حاج قاسم کمی سخت است و فیلم سازان در دسترسی به آرشیو‌ها و مصاحبه گرفتن با محدودیت روبه رو هستند. به نظر من مسئولان باید فضا را بازتر کنند تا در همین چند سال کار‌هایی تولید شود، چون اگر تولید نشود، ممکن است کم کم موضوعیت خود را برای فیلم ساز‌ها از دست بدهد و این خاطرات و صحبت‌هایی که وجود دارد، حیف شود و از بین برود.

از رونمایی از مستند «پاییز پنجاه سالگی» در شانزدهمین دوره جشنواره سینما حقیقت بگویید.

جشنواره سینما حقیقت ویترین سینمای مستند ایران است و می‌تواند در بهبود کیفیت آثار تأثیر بگذارد، چون منتقدان و مخاطبان خاص مستند، مستندسازان، عوامل تولید و مردم در این رویداد حضور دارند و ارتباط سینه به سینه‌ای میان آن‌ها برقرار می‌شود که می‌تواند برای فیلم ساز تعیین کننده باشد و خودبه خود سطح کیفی آثار را هم افزایش دهد. من بسیار خوش حال هستم این فیلم که زحمات زیادی برای آن کشیده شده است از بین آثار متعدد متقاضی حضور در جشنواره به بخش مسابقه راه پیدا کرده است. امیدوارم منتقدان و مردم «پاییز پنجاه سالگی» را ببینند و آن را دوست داشته باشند.

برای اکران و نمایش مستند بعد از اتمام جشنواره چه برنامه‌ای دارید؟

احتمالا یک رونمایی در کرمان خواهیم داشت. بعد ان شاءا... چند روزی در سینما‌های کشور اکران خواهد شد و سپس تلویزیون اواسط دی ماه «پاییز پنجاه سالگی» را روی آنتن خواهد برد.