شرحی بر چند فراز از مناجات شعبانیه

حمیده خلیل‌زاده | شهرآرانیوز؛  انسان در هستی همواره خود را تنها احساس کرده است، توسل و رجوع با خالق و معبود از راه‌های تسکین این حس گم‌گشتگی و تنهایی بوده است. امروز درباره نجوا و مناجات با خداوند متعال صحبت می‌کنیم. با توجه به اینکه کم‌کم به ماه شعبان نزدیک می‌شویم، ماه سراسر راز و نیاز با خداوند، از امیرمؤمنین (ع) روایت شده است: محبوب‌ترین کار‌ها به سوی خدا در همه روی زمین، دعاست. (کافی، ج ۲، ص ۴۶۷) یکی از عمیق‌ترین دعا‌هایی که در ماه شعبان توصیه شده است، مناجات شعبانیه است. خوب است این دعا را یک دور مرور کنید و بعد با تفکر و تعمق به معنای آن، این دعا را بخوانید. در ادامه چند فراز این دعای زیبا را به‌طور مشروح خواهیم آورد.

بیشتر بخوانید: مناجات شعبانیه + متن، ترجمه و صوت

دعا در قرآن

خداوند متعال که سرمنشأ صور عشق و محبت در عالم هستی است و برای همه عارفان و ره‌جویان حقیقت، منبع فیض بی‌نهایت است، در قرآن مجید می‌فرماید: «ای پیامبر (ص) رحمت به مردم بگو که اگر دعای شما نباشد، پروردگارم هیچ اعتنا و نظری به شما نکند.»
(سوره فرقان، آیه ۷۷)

دعا وسیله جلب خداوند و زمینه جذب رحمت الهی به‌سوی دعاکننده است. محبوب محبان، معشوق عاشقان، انیس ذاکران، هم‌نشین شاکران، یاور بندگان و تکیه‌گاه صاحبدلان. در قرآن مجید می‌فرماید: هنگامی که بندگانم در رابطه با من از تو سؤال کنند، پاسخش این است که من یقینا نزدیکم، دعای دعاکننده را، چون مرا بخواند مستجاب می‌کنم.»
(سوره بقره، آیه ۱۸۶)

عبادت‌کنندگان

افراد در علت عبادت بر سه دسته‌اند: گروهی خدای عزوجل را از ترس عبادت می‌کنند و این عبادت بردگان است؛ مردمی که خدای تعالی را به طمع ثواب عبادت می‌کنند که این عبادت مزدوران است؛ دسته‌ای نیز خدای عزوجل را به‌خاطر حب به او و دوستی به حضرتش عبادت می‌کنند و این، عبادت آزادگان و برترین و بهترین عبادت است. خواجه عبدا... انصاری می‌گوید: «من چه دانستم که مزدور اوست که بهشت باقی او را حظ است و عارف اوست که در آرزوی یک‌لحظه است. من چه دانستم که مزدور در آرزوی حور و قصور است و عارف در بحر عیان، غرقِ نور است.»
(اصول کافی، ج ۳، ص ۱۳۱ و ۱۳۲)

آغاز همه آغاز‌ها

مناجات شعبانیه با برترین جملات در جامعه شیعی و دعای مستجاب صلوات بر محمد و آل محمد (ص) آغاز می‌شود؛ زیرا که کلید باب معارف والای الهی «صلوات» است و این صلوات وصل‌شدن به مخزن معارف الهی، یعنی پیامبر (ص) و خاندان نبوت است. صلوات حلقه ارتباطی میان «بنده» و «مولا» و رمز ورود به وادی قرب الهی است.
وادی ولایت و پذیرش امامت پل عبور سالک و انسان در جست‌وجوی حقیقت به توحید و قرب خداوندی است؛ قرب و نزدیک‌شدن به خداوند نیز چیزی جز ایجاد مشابهت با آن ذات پاک نیست که از مسیر شبیه‌ساختن خود با وجود مطهر ائمه اطهار (ع) حاصل خواهد شد.

معبود من

پس از ورود به متن مناجات با گذر از درود بر محمد و آل محمد (ص)، می‌فرماید: خدایا هنگامی که تو را می‌خوانم به خواندن من گوش بسپار و وقتی از دور تو را با همه آلودگی ندا می‌دهم، گوش بسپار و آنگاه که از نزدیک با تو نجوا می‌کنم و راز دل می‌گویم و… به من اقبال کن و به من روی‌گردان. شروع این رازونیاز عاشقانه روی‌آوردن به خود خداست، نه درخواست حاجت و یا خواستی غیر از معبود داشتن که سعدی در شعر خود می‌گوید: «ما از تو به‌غیراز تو نداریم تمنا» که انسان مؤمن از خداوند، خود او را طلب می‌کند و این اوج تعالی ایمانی است. استعمال لفظ «نداء» نیز نشان از بلندی جایگاه و عظمت خداوند و جایگاه ضعیف انسان در برابر معبود دارد.

سیطره الهی

در فراز بعدی می‌خوانیم: «و تو می‌دانی آنچه در دلِ من است و از نیازم آگاهی و ضمیرم را می‌شناسی و هیچ امری از امور دنیا و آخرتم بر تو پوشیده نیست؛» این قسمت دعا و ادامه آن به این نکات اشاره دارد که خداوند عالم به تمام اسرار بندگان آگاه است. تقدیر الهی و دراختیارداشتن سود و زیان در زندگی تمامی مردم نیز خواست خداوند باری تعالی است.

به پناه آمده‌ایم

اعتقاد قلبی بنده به اینکه خدا تنها روزی‌رسان اوست، به اینکه عزت و بلندمرتبگی در سایه الطاف الهی است، فرد مؤمن را به اینجا می‌رساند: «معبود من! اگر تو محرومم کنی، کیست که روزی‌ام دهد؟ و اگر تو خوارم نمایی چه کسی یاری‌ام خواهد کرد. معبود من! از غضب تو و فرودآمدن خشم تو به تو پناه می‌برم.»

شیدایی

در فراز بیست این دعا می‌خوانیم: «معبود من! شیدایی و شیفتگی به ذکرت را الهام فرما! و همتم را در قرارگرفتن در مسیر اسم‌هایت و قرارگرفتن در جایگاه قدست قرار ده.» در قرآن کریم ذکر شده است: الَّذینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللّهِ أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ. آنان که ایمان آورده‌اند دل‌هایشان به یاد خدا آرامش می‌یابد، آگاه باشید که دل‌ها تنها به ذکر یاد خدا آرامش می‌یابد.
(سوره رعد، آیه ۲۸) قلب ناآرام انسان با ذکر خداوند آرام می‌شود و حتی می‌تواند تا مرز شیدایی و ازخودبی‌خودی پیش برود. این حالت خواست هر عارف و سالکی در ارتباط با خدای خود است.

دعای حضرت امیر (ع)

مناجات شعبانیه که برحسب روایات نقل شده است که همه ائمه اطهار (ع) آن را می‌خواندند، در بعضی جوامع روایی ما و کتاب‌های ادعیه نقل شده است. مرحوم سیدبن‌طاووس در اقبال، (اقبال، چاپ‌سنگی، باب نهم.) مولی محمدباقر مجلسی در بحارالانوار، (بحارالانوار، ج ۹۱، ص ۹۶) سماهیجی در الصحیفه العلویه (الصحیفه العلویه و التحفه المرتضویه، ص ۱۰۰) و شیخ عباس قمی در مفاتیح‌الجنان این مناجات را از حضرت امیر (ع) نقل می‌کنند.

من تو را دوست دارم

در فراز دوازدهم می‌خوانیم: «معبود من! حمد و ستایش بی‌نهایت و دائم و همیشگی از آن توست که همواره در فزونی است و فنا نمی‌پذیرد، آن‌گونه که دوست‌داری و می‌پسندی؛ معبود من! اگر مرا به جرمم بازخواست فرمایی، من از تو می‌پرسم عفوت کجاست؟ و اگر مرا به گناهانم مؤاخذه فرمایی، از مغفرت تو خواهم پرسید؛ و اگر مرا در آتش افکنی، من به همه دوزخیان اعلام خواهم کرد که تو را دوست دارم.» در شرح عرفانی این مناجات به‌خاطر محتوای عمیق آن کمتر صحبت شده است. در این فراز حمد و ستایش بیش از حد و دائمی پروردگار عالم تا بی‌نهایت آن به تصویر کشیده شده است. حتی یاد‌کردن صفات مهر و لطف خداوند در صورت مؤاخذه که او خدای بنده‌اش است و می‌تواند حتی او را عذاب کند، اما عبد حتی در صورت عذاب، معبود خویش را خواهد پرستید.

در بیان «محبت الهی» و اینکه اگر محبت بر قلب انسانی سایه افکند، چه برکاتی نصیب او خواهد شد، مناسب است از روایاتی در این زمینه کمک بگیریم. امام صادق (ع) می‌فرمایند: هرگاه نور محبت خدا بر درون بنده‌ای بتابد، او را از هر مشغله دیگری، فارغ می‌گرداند؛ هر یادی جز خدا، تاریکی است؛ آنکه خدا را دوست می‌دارد، به برکت این حب و دوستی، خالص‌ترین مردم و راست‌گوترین آن‌هاست و در عهد و پیمان از همه وفادارتر است.

(مصباح‌الشریعه، ص ۴۱۲)