عمری در مسیر جمعیت شناسی | یادی از دکتر حبیب ا... زنجانی

نخستین کسی که برای اولین بار از واژه دموگرافی یا جمعیت شناسی استفاده کرد، «آشیل گیارد» نویسنده فرانسوی بود که اعتقاد داشت: «تاریخ اجتماعی نوع بشر با شناسایی ریاضی درباره جمعیت و وضع جسمانی و اخلاقی آن، باید در دموگرافی مورد بررسی قرار بگیرد.»

در ایران نیز، از جمله برجسته‌ترین چهره‌ها که عمر خود را با تکیه بر تجربه‌های جهانی برای اعتلای دانش جمعیت شناسی و توسعه علوم اجتماعی وقف کرد، دکتر حبیب ا... زنجانی بود که تحصیلات خود در مقطع دکتری را در کشور آشیل گیارد به پایان رساند و سال ۱۳۵۲ در حالی به وطن بازگشت که دانش آموخته دانشگاه سوربن بود و با سمت استادیار، دانسته‌های خود را در اختیار دانشجویان علوم اجتماعی دانشگاه تهران قرار می‌داد.

هنگامی که دکتر زنجانی برای نخستین بار در مقطع کارشناسی به دانشکده ادبیات تبریز وارد شد، هنوز رشته‌ای تحت عنوان علوم اجتماعی در این دانشگاه وجود نداشت. او که یک سال پیش از ورود به دانشگاه در رشته حقوق دانشگاه تهران قبول شده بود، بعد مسافت و دوری از خانواده را مانعی برای کوچ به پایتخت می‌دانست و یک سال بعد با قبولی در رشته ادبیات وارد دانشگاه تبریز شد، اما در سال ۱۳۴۷ که رشته علوم اجتماعی به این دانشگاه اضافه شد، با شرکت در آزمون ورودی و کسب رتبه ممتاز، به علوم اجتماعی تغییر رشته داد و هنگامی که برای آزمون کارشناسی ارشد آماده می‌شد، او را با عنوان شاگرد اول دانشکده می‌شناختند.

تحصیـــلات او در مقطع ارشد، با اشتغال در مؤسسه مطالعاتی و تحقیقات اجتماعی همراه شد. سفر به پاریس و تحصیل در مقطع دکتری او را چندسالی از وطن دور کرد، اما با رجعت به کشور، علاوه بر عضویت در هیئت علمی دانشگاه تهران و فعالیت در مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، با وزارت مسکن همکاری کرد و از سال ۵۲ تا ۶۴ در زمره محققان نمونه این وزارت خانه قرار گرفت.

سال ۱۳۶۷ بود که دکتر زنجانی در معیت وزیر مسکن وقت، با شرکت در جلسات هیئت دولت برای نخستین بار بیان کرد: «اگر کنترل موالید در ایران به اجرا در نیاید، جمعیت کشور در سال ۱۴۰۰ به ۱۳۰ میلیون نفر خواهد رسید و در آن حالت کیفیت و سطح زندگی افراد کاهش خواهد داشت، اما اگر کنترل موالیدی پویا صورت بگیرد، جمعیت کشور در حد ۱۰۰ میلیون یا کمتر خواهد شد.»

او که از بنیان گذاران انجمن توسعه روستایی ایران بود، ریاست انجمن جمعیت شناسی ایران، عضویت در انجمن بین المللی مطالعات علمی جمعیت، عضویت در انجمن بین المللی جمعیت شناسان فرانسوی زبان را نیز در کارنامه درخشان خود به همراه داشت. دکتر زنجانی علاوه بر مشارکت در تدوین «لغت نامه جمعیت شناسی»، به تألیف کتاب هایی، چون «مهاجرت»، «تحلیل جمعیت شناختی» و «تقویم تاریخی دموگرافیک ایران» همت گمارد و سرانجام پس از عمری تألیف، پژوهش و تربیت دانشجویان پرشمار، در ۲۴ آذر سال ۱۳۹۸ در سن هشتادسالگی دار فانی را وداع گفت.