گزارشی از اولین چایخانه حضرت در صحن کوثر حرم امام رضا(ع)

المیرا منشادی -  بازار عکس و فیلم یادگاری هم در این خیمه حسابی داغ است. خیلی‌ها از طریق فیلم‌گرفتن و فرستادن در صفحات مجازی‌شان می‌خواهند تجربه‌شان از دعوت آقا با یک لیوان چای را برای بقیه بازگو کنند. می‌خواهند بگویند با یک لیوان چای نظر کرده آقا شده‌اند.

 

به‌طور حتم هم همین‌طور است و تنها عطر دم‌نوش‌های خاص، تو را به این گوشه از صحن کوثر نمی‌کشاند، عطر بهشت می‌آید در این خیمه ۸ متری سفید و شاید این مصرع از شعر نوید حبیبی، شاعر اصفهانی، در کتیبه چایخانه حضرت‌رضا (ع) که می‌گوید «بهشت اینجاست، اینجایی که دارم چایی می‌نوشم» حسن‌ختام تمامی توصیف‌ها و حال‌وهوای زائران و مجاوران و خادمان حرم مطهر باشد. حال طعم چایی که زائران در چایخانه‌های چهارگوشه حرم مطهر در عزاداری‌های آخر ماه صفر چشیدند و نباتش کامشان را شیرین کرد، با میلاد دخت پیامبر، حضرت فاطمه‌زهرا (س)، به‌عنوان «چایخانه حضرت‌رضا (ع)» در صحن کوثر دائمی شد.

 

به بهانه همین اتفاق شیرین در این شماره از حال‌وهوای زائرانی خواهیم گفت که نتوانستند سر سفره آقا بنشینند، اما با همین یک لیوان چای، به قول خودشان شاهانه پذیرایی می‌شوند. پذیرایی شاهانه‌ای که از طرح ابتدایی حمید فخار برداشت شده و از سوی آستان‌قدس رضوی کامل و اجرا شده است.

متفاوت از ایستگاه صلواتی
طراح ابتدایی چایخانه حضرت از حمید فخار است. او طراح گرافیک و پرچم‌دار موکب‌های هنرمندان در کربلاست. تمام تلاشش این بوده و هست که هنرمندان در حد بضاعت و هنرشان در موکب‌های اربعین در خاک عراق دینشان را به امام‌حسین (ع) ادا کنند. همین تلاش‌ها و نیت او منجر به ایده برپایی چایخانه حضرت شد که با همراهی آستان قدس موفق به اجرای آن شد. او که در دادن ایده چای‌خانه حضرت تنها نبوده و با همراهی چند تن از دوستانش آن را کامل کرده است، می‌گوید: ایده چای‌خانه حضرت تنها ایده من نبود. ما چند دوست هستیم که در موکب‌های اربعین هنرمندان تعامل داشتیم. بحث راه‌اندازی چای‌خانه حضرت از همین گروه چندنفره دوستی بیرون آمد. همه ما یک‌صدا این طرح را پیشنهاد دادیم، اما یکی از ما به واسطه رابطه‌هایش بیشتر تلاش کرد.

او که تأکیدش بر این است که جای چای در هوای سرد آن هم بعد از یک روز زیارت بسیار خالی بود، اضافه می‌کند: جای خالی این چای را همیشه حس می‌کردم. از طرف دیگر غذای حضرت را زائران به هر نحوی می‌توانند تهیه کنند، اما چای را نه. می‌خواستم این چای‌دادن متفاوت‌تر از ایستگاه‌های صلواتی باشد. حتی فکر اینجایش را هم کرده بودم که خیمه‌ای باشد، اما دائم. فکرم را با بهنام، یکی از اعضای گروه، مطرح کردم و او به واسطه رابطه‌اش با تولیت آستان قدس ایده‌ام را به گوش حجت‌الاسلام‌والمسلمین مروی رساند. او هم از این ایده خیلی استقبال کرد و برای تکریم زائران و مسافران بارگاه حضرت‌رضا (ع) دستور داد این طرح و ایده خیلی زود اجرا شود.

آن‌طور که فخار می‌گوید: نماد اصلی این چای‌خانه خیمه‌ای است به رنگ سفید که سعی کرده‌اند سازه‌ای مدرن و در عین حال سنتی داشته باشد. نمونه این چایخانه را در روز‌های عزاداری آخر ماه صفر در صحن قدس و هدایت انجام داده بودند و استقبال بسیار خوب بود. بعد از استقبال مردم، آستان قدس پیشنهاد چایخانه دائمی در صحن کوثر را به آن‌ها می‌دهد و آن‌ها که همین را از خدا خواسته بودند، کار‌های ساخت سازه‌اش را آغاز می‌کنند.

فخار درباره تلاش تشکل‌های مردمی و بانیان خیری که صفرتاصد کار‌های اجرایی این چایخانه را برعهده داشتند هم توضیحاتی می‌دهد: کل کار را تشکل‌های مردمی انجام دادند، از بحث‌های مالی بگیرید تا نیروی انسانی و ساخت‌وساز‌های سازه. به همین علت سعی کردم فضاسازی چای‌خانه حضرت هم با نوستالژی مردمی همراه باشد و با تصورات ذهنی مردم از چایخانه تضاد نداشته باشد. بر همین اساس پوسته و لایه نمایشی سازه با مواد و مصالح سنتی ساخته شد، اما به شکل کاملا مهندسی و حساب‌شده. نمی‌خواستم این فضا وصله ناجوری در حرم مطهر باشد، به همین دلیل از دروپنجره استفاده نکردم.

چایخانه ۸ گوش حضرت‌رضا (ع)
طراح چایخانه حضرت به ویژگی‌های این چای‌خانه هم اشاره می‌کند. ویژگی‌هایی که هرکدام براساس الگویی تعریف و اجرا شده‌اند. یعنی هر عددی که برای مقیاس و اندازه‌گیری استفاده شده، برمبنای عدد ائمه و حضرت‌رضا (ع) بوده است. به طور مثال این خیمه ۸ متر ارتفاع دارد و ۸ گوش است. همچنین فضای داخلی این خیمه ۱۲ متر است و عکس ۴۲ شهید راه جهاد و شهادت از نواب صفوی تا سردار سلیمانی به مناسبت ورود به چهل‌ودومین سال پیروزی انقلاب اسلامی در فضای داخلی خیمه نصب شده است. همچنین بر روی کتیبه بیرونی این خیمه شعری از نوید حبیبی، شاعر بزرگ اصفهانی، که بسیار زیباست و فقط برای چای‌خانه حضرت سروده، نوشته شده است.

در عین حال این خیمه یک ویژگی دیگر نیز دارد و آن ترنج‌های کتیبه‌های داخلی و بیرونی است که از ترنج‌های ضریح منوره الهام گرفته شده است تا هم‌خوانی بیشتری با فضای معنوی و معماری حرم مطهر داشته باشد. همچنین در نقوش سرای داخلی و بیرونی آن نیز از آجر‌های مسجد گوهرشاد الهام گرفته‌ایم.

چایخانه خیران
بهنام، مدیر دفتر نمایندگی آستان قدس در خراسان‌رضوی، نفر اول این ایده و اجرای آن است. او درباره ایده‌ای که در ابتدا نمی‌دانست باید چطور مطرح کند و به قول خودش چطور تنهایی آن را اجرا کند هم حرف‌های زیادی دارد: ایده چایخانه در عزاداری‌های آخر ماه صفر به‌صورت آزمایشی اجرا شد. استقبال خیلی خوب بود و به همین علت تولیت آستان قدس فضایی در صحن کوثر را برای اجرای ایده اختصاص داد تا چای‌خانه‌ای به‌نام «حضرت» راه‌اندازی شود.

از همان ابتدا می‌دانستم کار سختی است و تنهایی نمی‌توان کار به این بزرگی را انجام داد و مسلما کاری درخور شأن هم نخواهد شد. به همین علت با چند نفر از تاجران و خیران معروف کشور گفتگو کردم و آن‌ها هم با جان‌ودل پذیرفتند در این ایده همراه باشند.

او از همراهی بی‌مانند تشکل‌های مردمی در اجرای طرح هم می‌گوید و اضافه می‌کند: همچنین موضوع را در میان همان تشکل‌هایی که ما را در موکب‌های اربعین همراهی می‌کردند نیز مطرح کردم و استقبال خوبی از سوی آن‌ها شد و قبول کردند صفرتاصد کار را برعهده بگیرند. به‌طور کلی تمامی هزینه‌های این چای‌خانه از سازه، سماور‌ها و انواع چای و دم‌نوش‌ها با کمک و مشارکت خیران و بانیان تأمین شد. خیمه نیز با کمک مهندسان برپا شد و برای سختی و حجم بالای کار تصمیم گرفته شد این چای‌خانه در ۸ کشیک دوساعته اداره شود. چای‌خانه در روز تولد حضرت فاطمه‌زهرا (س) با حضور ۱۲۰ نفر در کشیک اول افتتاح شد.

راه باز نذر‌های مردمی به چایخانه
تا امروز همه چای‌هایی که آماده شده است و طعم دل‌چسبش برای زائران ماندگار شده، به دست خیران تهیه شده است. بهنام در اشاره به بحث نذر‌های مردمی برای چایخانه هم می‌گوید: در این مدت افراد زیادی برای تهیه نبات، چای و حتی دم‌نوش در چایخانه اظهار تمایل کرده‌اند، اما تا امروز ما هیچ وجه یا کالایی را از مردم به‌عنوان نذر برای چای‌خانه قبول نکرده‌ایم. نذر‌های مردم برای چای‌خانه از طرف دفتر نذورات و وقفیات حرم مطهر به چای‌خانه خواهد رسید.

۲۰ هزار استکان و نعلبکی
۲۴۰ میلیون تومان برای چای‌خانه حضرت هزینه شده است. رقمی که بهنام آن را پیش‌بینی ناپذیر بیان می‌کند و می‌گوید: تاکنون ۲۴۰ میلیون تومان برای چایخانه حضرت هزینه شده است. این هزینه برای خرید استکان و نعلبکی، قاشق چای‌خوری، سبد‌های جمع‌آوری و شست‌وشوی لیوان‌ها و همچنین سماور‌ها بوده است. برای آغاز کار هم ۱۰ هزار استکان و نعلبکی خریداری شد که ۸۰ میلیون تومان برای تأمین استکان و نعلبکی و ۳۰ میلیون تومان هم برای خرید سماور‌ها هزینه شده است.

 

 

دعوت شده‌ام
از آمدنش به مشهد ۳ روز می‌گذرد و این اولین‌بار است که برای نوشیدن چای به چای‌خانه آمده است. حس‌وحالی که گفتنش برایش آسان نیست، به‌ویژه اینکه چندروز به‌دنبال غذای حضرت بوده است: «نمی‌دانستم که حرم چای‌خانه دارد. در این چند روزی که به مشهد آمده‌ام، خیلی به‌دنبال غذای حضرت بودم. شنیده بودم که غذایش برای مریض شفا و برای حاجتمند حاجت است، اما قسمتم نشده بود. فردا عازم کرج هستم. گریه‌کنان درحال سلام‌دادن بودم که انگار کسی به من گفت به این سمت بیایم. وقتی رسیدم و دیدم چای می‌دهند و اسم چای‌خانه حضرت را شنیدم، دیگر قدرت ایستادن نداشتم. در برابر مهربانی آقا نشستم و برای این دعوت اشک ریختم.»

آقا نمی‌خواست دست خالی از مشهد بروم
اول صحبت‌هایش از عطر خوش چای می‌گوید. از اینکه این عطر و روشنایی سبزرنگ او را به این سمت کشیده است: «در هتلی نزدیک حرم ساکن شده‌ام. دانشجو هستم و با یک گروه از دوستان به مشهد آمده‌ام. با دوستانم درحال خروج از حرم بودیم که وقتی درحال سلام آخر بودم، عطر خوشی به مشامم رسید و به دوستانم گفتم آنجایی که نور سبز روشن است و مردم جمع شده‌اند، چه شده است؟! از روی کنجکاوی به این سمت آمدیم و دیدم چای‌خانه حضرت است. آقا نمی‌خواست ما دست خالی از مشهد برویم.»

نظرکرده شدم
تنها نیست، همراه همسرش آمده تا چای بنوشد: «شنیده بودم که وقتی به حرم بیایی، اگر آقا بخواهد حاجتت را بدهد، حتما نشانه‌ای همراهش است. درک نمی‌کردم که چطور آقا به کسی نظر می‌کند و حاجتش را می‌دهد تا به امشب که با تمام وجود این موضوع را حس کردم. وقتی با همسرم در حرم مشغول قدم‌زدن بودیم و از حال‌وهوای معنوی و آرامش حرم مطهر لذت می‌بردیم، به این سمت کشیده شدیم. اگرچه نه مسیرمان این طرف بود و نه کسی به ما گفته بود اینجا چای‌خانه حضرت است. الان حس غریبی دارم و می‌دانم من هم نظرکرده آقا شده‌ام. می‌دانم که حاجتم قبول شده است.»

آرامش در حرم امن
لباس سربازی به تن دارد و درحال حل‌کردن نبات دم‌نوشش است. خیلی جوان است و به زور به ۲۰ سال می‌رسد. روی صندلی‌ای در گوشه‌ای نشسته است: «آن‌قدر از این لیوان چای لذت بردم که فکر می‌کنم هرگز این لذت تکرار نخواهد شد. حس آرامشی که در این تکه از حرم مطهر به من دست داد، در تمام ۲ سال خدمتم در مشهد و حتی در خانه در کنار مادر هم حس نکردم. چای اینجا یک طعم خاصی دارد. من حس‌کردم حضرت‌رضا (ع) خودش این چای را برایم ریخته که این‌قدر به دلم نشست. میهمانی و پذیرایی امشب را هرگز فراموش نمی‌کنم.»

حس کردم وارد بهشت شده‌ام
کنار گلدان نشسته و گریه‌کنان حرف‌هایی زیر لب زمزمه می‌کند. بالای سرش چند دقیقه ایستادم، اما متوجه من نشد و درحال خودش بود: «خیلی اتفاقی از یکی از در‌های روضه منوره بیرون آمدم و متوجه شدم آن دری که آنجا با همسرم قرار داشتم، نیست. با همسرم تماس گرفتم و گفتم گم شدم و نشانی دادم تا بیاید.

 

صدای نوحه‌ای شنیدم و قدم‌زنان به این سمت آمدم. دیدم چای می‌دهند. نسیمی که به‌صورتم خورد و عطر چایی که استشمام کردم، من را ازخودبی‌خود کرد. حس کردم در بهشت هستم. استکانی چای گرفتم، اما دلم نمی‌آید لذت خوردن و رفتن از این یک تکه از بهشت را از دست بدهم.

 

می‌دانم الان حضرت اینجا هستند و میهمانانشان را پذیرایی می‌کنند. دارم با آقا حرف می‌زنم و تشکر می‌کنم برای این موهبتی که به من داد.» بعد از سال‌ها زائرانی که به مشهد می‌آیند، در کنار غذای حضرت می‌توانند از چای‌خانه حضرت نیز استفاده کنند، اما در سال‌های گذشته نیز در حرم مطهر چای‌خانه بوده است. آن‌طور که در کتاب‌ها و اسناد مختلف تاریخی آمده، در زمان قاجار در حرم مطهر چای‌خانه بوده است. در یکی از کتاب‌های تاریخی آمده است که ناصرالدین شاه صبح‌ها بعد از نماز عادت به نوشیدن چای داشته است.

 

این عادت در سفر دوماهه‌اش به مشهد هم ترک نشد و هر روز بعد از نماز صبح برایش از چای‌خانه حضرت چای می‌آوردند. همین اشاره کوچک معلوم می‌کند که حرم مطهر در دوران قاجار چای‌خانه داشته یا در شربت‌خانه حضرت در برخی از ساعات چای درست می‌شده است. البته این موضوع که در حرم چای‌خانه وجود داشته تا امروز نه تأیید و نه رد شده است، اما بر اساس خاطرات افراد صاحب‌نام، معلوم است که چای در حرم مطهر فقط برای شاهان و افراد درباری پذیرایی می‌شده است. از همین موضوع می‌توان به این نتیجه رسید که چای‌خانه ویژه حرم در ایام خاص و برای افراد خاص بازگشایی می‌شده است.

۱۶ تا ۲۲ ساعت کار چای‌خانه در یک روز
ساعت کار چایخانه ۱۶ ساعت است. بعد از ۸ ساعت، یعنی در ساعت ۲۲ و ۸ نوبت عوض خواهد شد. بهنام می‌گوید: سعی کرده‌ایم ساعت صرف چای با ساعت نوشیدن چای روزانه مردم مطابقت داشته باشد. در ابتدا تصمیم گرفته شد که صبح‌ها هم چای داده شود، اما به اعتقاد من آهسته و پیوسته رفتن بهتر است.

شکستن ۵۰۰ استکان در یک روز
چای‌خانه حضرت ریخت‌وریز زیادی هم دارد و آن‌طور که بهنام اعلام می‌کند، روزانه بیش از ۵۰۰ استکان شکسته می‌شود: به دلیل سردی هوا و گرم و سرد شدن استکان‌ها، روزانه ۵۰۰ استکان می‌شکند. البته در این عدد استکان‌هایی که از دست زائران می‌افتد و می‌شکند هم لحاظ شده است. همچنین بین ۴۰ تا ۵۰ نعلبکی هم در یک روز می‌شکند. این درحالی است که برخی زائران استکان‌ها را به نیت نذر و شفا با خود می‌برند که متأسفانه نمی‌توانیم به آن‌ها بگوییم که استکان‌ها نذری نیست و فقط نبات و چای به نیت شفا و حاجت است.

مصرف ۲۵۰ کیلو نبات در یک روز
طبق گفته بهنام در هر روز حدود ۲۵۰ کیلو نبات مصرف می‌شود. او هزینه تأمین این نبات‌ها رایک میلیون تومان بیان می‌کند و می‌گوید: در ایام پیک ۲۵۰ کیلو و در ایام غیر پیک ۲۳۰ کیلو نبات در یک روز مصرف می‌شود. البته در برخی از کشیک‌ها نبات‌های نذری حرم مطهر هم استفاده می‌شود. نبات‌هایی که از محل نذر مردم به چای‌خانه حضرت می‌رسد.

مصرف ۱۲ کیلو چای و ۱۰ کیلو دم‌نوش در یک روز
مصرف چای و دم‌نوش‌های خاص هم در روز رقم بسیار زیادی است. طبق گفته بهنام در هر روز بسته به ایام پیک یا غیرپیک ۱۰ تا ۱۲ کیلو چای مصرف می‌شود. این درحالی است که مصرف دم‌نوش آرامش و به‌لیمو در هر روز بازهم بسته به شرایط ۸ تا ۱۰ کیلو است. به گفته بهنام چای و دم‌نوش را ۲ خیر شیرازی که تاجر چای هستند، تأمین می‌کنند.

پذیرایی از ۲۵ هزار نفر در یک روز
به گفته بهنام در هر روز از ۲۵ هزار زائر و مسافر با چای پذیرایی خواهد شد: در اطراف خیمه میز و صندلی تدارک دیده شده است تا افرادی که نمی‌توانند بایستند، برای صرف چای بنشینند. البته این نشستن زمان خاصی دارد و برای جلوگیری از ازدحام، هر فرد بیشتر از چنددقیقه نمی‌تواند بر روی صندلی بنشیند.