گشتی در عمیق‌ترین قنات جهان

شیما سیدی| از سطح زمین که بنگری، تنها تلی از خاک می بینی و احتمالا با «هانری گوبلوی» فرانسوی هم عقیده می شوی که قنات یک سازه ابتدایی و قدیمی است و باید با شیوه های نوین و مدرن جایگزین شود. اما کافی است 300متر از «پایاب» پایین روی و وارد قناتی شوی که 2500سال پیش با دست انسان و بدون استفاده از ابزار فناوری امروزی ساخته شده است تا دوباره با «هانری گوبلوی» فرانسوی، منتها بعد از دو دهه تحقیق، هم عقیده شوی که قنات ها بهترین شیوه استحصال آب های زیرزمینی هستند و در این بین قنات قصبه گناباد مهندسی ساز ترین قنات جهان است. قنات قصبه گناباد از جمله پدیده های حیرت انگیز جهان و نماد سازگاری انسان با طبیعت است که به عنوان تنها اثر از خراسان رضوی در 25 تیر سال 95 در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد و همین ثبت جهانی امروز پای بسیاری از گردشگران اروپایی را به گناباد باز کرده است.

مسکن های بی مهر و مهر قنات در دل مسئولان یونسکو
برای بازدید از تنها اثر جهانی خراسان رضوی پس از ورود به شهر گناباد راهی محله قصبه، که همان ده بزرگ قدیم بوده است، می شویم. برخلاف آنچه که از نام قصبه و قدمت آن توقع داریم، اولین چیزی که به محض ورود به محله قصبه توجه مان را جلب می کند ساختمان های بد نمای مسکن مهر است که با بی مهری به قنات جهانی، در جوار آن قد کشیده اند. علیرضا شناسایی، مدیر میراث فرهنگی شهرستان گناباد، که خود نیز دل خوشی از این ساختمان های بی مهر ندارد می گوید: این ساختمان ها قبل از ثبت جهانی قنات قصبه ساخته شده اند و گرچه سازمان یونسکو نیز در ابتدا به دلیل بدنمایی ساختمان ها تمایلی به ثبت جهانی قنات نداشت، اما سرانجام جاذبه های فراوان قنات، مسئولان یونسکو را واداشت که از این ساختمان ها چشم پوشی کنند.

آسفالت و سنگ فرش روی قنات ممنوع است
مسیر از کنار ساختمان ها تا رسیدن به پایاب و مظهر قنات خاکی است و مدیر میراث فرهنگی گناباد، در پاسخ به سؤال ما درباره دلیل آسفالت و یا سنگ فرش نشدن این مسیر می گوید: یونسکو اینجا را به همین شکل ثبت کرده و ما اجازه هیچ گونه دخل و تصرفی را در آن نداریم. علاوه بر این آسفالت و سنگ فرش کردن روی قنات ممکن است به آن آسیب وارد کند.

کم آبی مهم ترین دلیل ریزش قنات هاست
بر روی ورودی اول، به صورت نمادین یک چرخ چاه گذاشته شده تا در یک برش عمودی، بیننده بتواند میزان ارتفاعی که برای برداشتن هر سطل آب، باید پایین برود را ببیند. البته این ورودی بسته است و تابلویی بر سر در آن نصب شده که با عذرخواهی، به علت ریزش قنات از بازدیدکنندگان می خواهد به ورودی دوم بروند. شناسایی در مقابل پرسش ما از علت ریزش قنات می گوید: ریزش قنات امری طبیعی است که در گذشته نیز بسیار رخ می داده و گذشتگان هرگاه ریزشی رخ می داده است تونلی دیگر حفر می کردند به همین دلیل ما
گاه شاهد وجود تونل های فروان در یک مسیر هستیم. می پرسیم ریزش تونل به دلیل باران های فراوان بهاری بوده است؟ که می گوید: کم آبی یکی از دلایل اصلی ریزش تونل است که حدود بهمن ماه، دامن ورودی شماره یک را گرفت. قبل از این بازدید کنندگان می توانستند در داخل تونل از ورودی اول به دوم بروند اما حالا ما باید از پله ها بالا بیاییم و حدود 200 متر را روی سطح بپیماییم تا به ورودی دوم برسیم.

«غال شغال» و علاقه یونسکو به حفظ نام های بومی
قبل از پایین رفتن از پله های ورودی دوم، تابلوی «غالِ شغال» توجهمان را جلب می کند. این بخش به دلیل اینکه امکان ورود حیوانات بزرگ از قبیل شغال و روباه را داشته از گذشته نزد مردم بومی به غال شغال معروف بوده و یونسکو نیز همین نام را ثبت کرده است.

300متر زیر زمین و دانش 2500 ساله
حدود 100پله را پایین می رویم تا در عمق بیست متری به تونل برسیم. حدود 20 متر دیگر هم در تونلی باریک و تاریک که چراغ های کوچکی بر روی دیواره ها از ظلمات خارجش کرده است، پیش می رویم تا به آب برسیم. آبی زلال و ولرم که با نورپردازی های آبی بسیار دلربا شده است. قنات قصبه گناباد 472 حلقه چاه دارد که در 33 کیلومتر و تا عمق سیصد متری زمین پیش رفته است. حفر کانالی با این عظمت، 2500 سال پیش، آن هم بدون کمترین خطا در مسیر یا شیب بندی یک شاهکار بی نظیر در جهان محسوب می شود. شناسایی شیوه پیشینیانمان در حفر قنات را چنین توضیح می دهد: این قنات به طول بیش از 33کیلومتر از دو رشته اصلی به نام های «قصبه» و «دولاب» تشکیل شده است که یکی از این رشته ها آبی شیرین و گرم و دیگری شور و سرد دارد و در نهایت دو رشته به هم می پیوندند و آبی ولرم و متعادل جاری می شود. هخامنشیان برای حفر این قنات که یکی از پرآب ترین قنات های ایران محسوب می شود، شیوه ای مهندسی ساز طراحی کرده بودند.

نگاهی به شیوه کار قنات قصبه گناباد
حفر چاه افقی چیزی بود که باعث ایجاد قنات ها شد، چرا که اگر چاه عمودی به چاه افقی تبدیل می شد، آب از سفره های زیرزمینی به سطح زمین می رسید و جریان می یافت. آنچه که در قصبه گناباد وجود دارد جلوه ای هوشمندانه از ترکیب چاه و قنات است که به صورت افقی و عمودی شکل گرفته و تا به امروز حفظ شده است. دو نوع چاه در این قنات حیرت انگیز حفر شده است؛ برخی کم عمق و عمودی هستند و برخی دیگر عمیق و پله ای. محاسبه اندازه چاه عمودی و افقی چالشی بود که سازندگان قنات با آن روبه رو بودند. اگر چاه عمودی چندین متر باشد، اندازه چاه افقی به چندین کیلومتر خواهد رسید. برنامه گسترش قنات به صورت عمودی و افقی به این صورت بوده که در ابتدا یک چاه عمودی 70 تا 100 متری حفر شده و سپس با زاویه ای قائم در کف آن به صورت کانالی افقی و بلند هوا به طول 3 تا 5 متر به سمت مسیر قنات امتداد یافته است. در انتها کانال های افقی و بر فراز چاه های عمودی چرخی قرار می دادند تا خاک را از زیر زمین بیرون بکشند. تنها برای یک چاه سیصد متری این مجموعه عظیم، 73میلیون متر مکعب خاک برداری انجام داده اند. کاری که می توان آن را شاهکاری در زمان خود دانست. قنات قصبه از نوع قنات های دشتی است و معمولا طول این گونه قنات ها بیشتر از قنات های کوهستانی می شود. همین امر موجب شده است تا قنات قصبه به طولانی ترین قنات جهان تبدیل شود. یادتان باشد همان طور که بر روی زمین کوه هست، در زیرزمین نیز کوه وجود دارد و مواجهه مسیر دالان قنات با کوه های زیرزمینی از مشکلات مقنیان به شمار می رفته است. شاید در یک روز کار بیشتر از دو مشت سنگ ریزه نمی شد جا به جا کرد اما همین دو مشت ها به مقداری زیاد تبدیل شدند و کوه نیز نتوانست مانع استادکاران شود. خاک محیط اطراف برخی از چاه های حفر شده هنوز هم آثار سنگریزه های خرد شده در حفاری قنات را دارند. گسترش قنات به صورت افقی و عمودی و قرار دادن چرخ در دهانه آن دو دلیل داشته است: اول اینکه در مواقع ناامنی و هجوم بیگانگان، دشمن نتواند قنات را کور کند زیرا با ریختن خاک در چاه اتفاقی برای قنات نمی افتد و به دلیل برخورد خاک ها به چرخ دهانه، راهی به داخل قنات پیدا نمی کنند. دوم اینکه برداشت آب از چنین چاه های عمیقی به وجود یک طناب سیصد متری نیاز دارد که در صورت خیس شدن، وزن آن به چیزی حدود یک تن می رسد و این مسئله مشقات زیادی را برای برداشت آب از چاه به همراه می آورد. اما ورود آب چاه به کانال ها و جریان یافتن در قنات، امر برداشت آب را آسان می کند. با گذشت زمان و ریزش پی در پی قنات، مقنی ها به فکر ایجاد پشتیبان افتادند و تصمیمی هوشمندانه گرفتند. آن ها قنات را در فاصله 683 متر، به دو شاخه تقسیم کردند تا با ریزش قنات و بسته شدن یکی از کانال ها، آب وارد کانال دیگری شده و خارج شود.

«جنابد»، «گیوآباد»، «گناه آباد» یا «گناباد»؟
افسانه های فراوانی درباره وجه تسمیه گناباد وجود دارد که بخش اعظمی از آن ها نیز از قدمت زیاد این شهر نشئت می گیرد. یکی از این افسانه ها گناباد را «گیوآباد» می خواند. یعنی جایی که «گیو» پهلوان ایرانی و پسر گودرز، آن را آباد کرده است و در افسانه دیگری گفته می شود که گناباد در واقع به دست «بهمن» پسر اسفندیار، پهلوان ایرانی، ساخته شده و نام آن در ابتدا «گناه آباد» بوده است زیرا بر اساس آن افسانه ها بهمن به کفاره گناهی بزرگ توسط مغ های (روحانیان) زرتشتی محکوم به آباد کردن سرزمینی خشک و بی آب و علف گردیده که آن دشت گناباد بوده است و وجه تسمیه گناباد را همین می دانند. برخی دیگر نیز نام این شهر را «جنابد» می دانند زیرا معتقدند ساخت چنین قنات پیشرفته ای در آن روزگار به دست آدمیزاد ممکن نبوده و احداث آن قطعا کار جن هاست.

داستان ثبت جهانی قنات قصبه گناباد
پژوهش میدانی درباره قنات قصبه گناباد از سال 69 شروع شد، رجبعلی لباف خانیکی، که خود اهل گناباد است، یکی از اولین افراد و تأثیرگذارترین آن ها در راه ثبت جهانی قنات قصبه گناباد بوده است. او نقشه قنات و ابعاد آن را ثبت کرد و همچنین با انجام آزمایش کربن 14 بر روی سفال های یافت شده در این قنات توانست قدمت آن را تا 2500 سال تخمین بزند. همین تحقیقات نیز زمینه ثبت جهانی این قنات را در 25 تیر سال 95 فراهم کرد تا قنات قصبه گناباد به عنوان تنها اثر خراسان در فهرست میراث جهانی یونسکو جای بگیرد.

فواید ثبت جهانی گناباد
ثبت این اثر در فهرست جهانی باعث شده است هر ساله پای تعداد زیادی از گردشگران خارجی به این خطه باز شود. رئیس میراث فرهنگی گناباد می گوید: گناباد بیشتر مورد توجه گردشگران اروپایی است تا عرب ها. از زمان ثبت قنات قصبه در فهرست جهانی تعداد زیادی از اروپایی ها در قالب تور و به صورت انفرادی به گناباد سفر کرده اند. علاقه اروپایی ها به اقامت در اقامتگاه های بومگردی موجب شده است گناباد در تعداد و کیفیت اقامتگاه های بومگردی پیشتاز باشد و گوی سبقت را از سایر شهرستان های خراسان رضوی برباید.

در گناباد کجا بگردیم؟
به جز قنات قصبه، ابنیه و آثار تاریخی، فرهنگی و اماکن مذهبی فراوانی در گناباد وجود دارد که می تواند چند روز از وقت شما را به خود اختصاص دهد. مسجد جامع گناباد که خود موزه معماری از دوره های مختلف تاریخی است، مدرسه تاریخی نجومیه از یادگارهای معماری اسلامی در دوره صفویه، خانه قدیمی شریعت با معماری متعلق به عصر قاجار و سازگار با محیط خاص کویری شامل هشتی، حوض خانه، سرداب و... از جمله جاذبه های گردشگری این شهر به شمار می رود. آب انبار شریعت(حسینیه) از آثار معماری دوران قاجار است که اکنون نمایشگاهی از آثار مردم شناسی مرتبط با آب از جمله نحوه برداشت و وسایل حفر قنات در معرض دید گردشگران قرار گرفته و به سبک تکایای مذهبی دوره ناصری طراحی شده از جمله دیگر جاذبه های گردشگری این شهر است. ضمنا وقت برگشت به مشهد، حتما سری هم به روستای «مند» در جوار گناباد بزنید. طرح سفال های این روستا بی نظیر است. قطعا می توانید به قیمتی مناسب تر از مشهد چند تکه سفال خوب از این روستا تهیه کنید..