خانه قاجاری در تملک معتادان

جواد فرهادی* |خردادماه همین امسال بود که، جریان نصب پلاک بر سردر خانه های تاریخی، با حضور مدیران میراث فرهنگی و شهرداری از مقابل خانه تاریخی اکبرزاده آغاز شد. این اتفاق با هدف معرفی هویت خانه های تاریخی مشهد انجام شد و حالا شهروندان و گردشگران می توانند با اسکن کدی که روی پلاک ها ثبت شده است، روی تلفن همراه هوشمند خود اطلاعات بیشتری از خانه های تاریخی دریافت کنند. اما دانستن اطلاعات بیشتر از خانه تاریخی اکبرزاده ما را به این حقیقت می رساند که وضعیت پلاک 94 کوچه بهجت3، بسیار وخیم است و نیازمند حمایت جدی برای حفاظت از خانه ای است که سردرآن در مشهد نمونه است. چنانکه ما امروز سردر این خانه را در یکی از ورودی های پارک ملت مشهد کپی کرده ایم، اما در حفاظت از اصل آن کمیتمان لنگ می زند.
سردر خانه اکبرزاده در میان سایر خانه های تاریخی شهر مشهد ممتاز است و تنها سردر باقی مانده از این گونه می باشد. این سر در با انواع آجرهای ساده، مهری و قالبی، نقوشی را شکل داده اند که با نواری از کاشی آبی تزیین شده و زیبایی دوچندانی پیدا کرده است. در بخش انتهایی نیز (لبه بام طبقه دوم) به یک طاق یا نیم گنبد پیش آمده تبدیل شده که مانند تاجی بر پیشانی این بنا می درخشد. مانند بسیاری از ساختمان های عصر قاجار، لبه بام به وسیله آجرهای دندان موشی تزیین و مستحکم شده است. به دلیل رفت و آمد زیاد افراد به این خانه، برای رعایت مسئله محرمیت و نیز بهداشت به لحاظ برخوردار بودن از باره بند، فضاهای عمومی و خصوصی این خانه به وسیله هشتی زیبایی از یکدیگر جدا شده است. این هشتی علاوه بر فضای تقسیم و ارتباط، فضای مکث و انتظار برای مخصوصا غریبه ها بوده است. با تمام این تفاصیل که همگی مهر تأیید پررنگی بر اهمیت و ارزش این بنای تاریخی، به نظر می رسد سرانجامی که تعدادی از ساختمان ها و خانه های قدیمی و تاریخی به آن دچار شده اند، یعنی اسیر بی توجهی شدن و قدم در راه نابودی گذاشتن، در انتظار خانه تاریخی اکبرزاده نیز باشد. این خانه که در گذشته دارای ایوانی زیبا و مشرف به حیاط بوده، متأسفانه به دلیل بی مبالاتی ها دچار تخریب شده است. اوضاع این خانه در حال حاضر به قدری وخیم است که باعث شده است تا دغدغه ها ونگرانی هایی مبنی بر از دست رفتن و تخریب آن به وجود بیاید. اوضاع نابسامان این بنا می گوید که دارد رو به انحطاط می رود و متأسفانه کمترین توجهی نثارش نمی شود نه از سوی مالک خانه و نه متولیان . در نمای داخل حیاط نیز، در قســمت باﻻی درها و پنجره ها کاشــیکاری هایی وجود دارد که متأسفانه این کاشیکاری ها در قسمت نمای خارجی تا حدودی فروریخته است. نمای اصلی ساختمان به علت رطوبت و شرایط نامناسب جوی در بعضی از قسمت ها آسیب دیده است. در مجموع رطوبت در بنا به ویژه در دیواره های پایینی دیده می شود. به همین دلیل تزئینات آجر و کاشیکاری بر اثر رطوبت و چسبندگی نامناســـب ملات قدیمی، در بخش هایی از نمای خارجی فروریخته اســـت. متأسفانه این اثر تاریخی علاوه بر عوامل طبیعی در اثر اقدامات انسانی نیز صدمه دیده است. به دنبال متروکه گذاشته شدن بنا و نبود حمایت و حفاظت مالک از این خانه تاریخی، این محل سرپناه برخی افراد بی خانمان و معتاد شده که علاوه بر نارضایتی همسایگان، مسبب آتش سوزی و تخریب خانه اکبرزاده نیز شده است. این در حالی است که نهادهای عمومی به دلیل همکاری نکردن مالک آن، به دلیل رعایت حقوق مالکیت نمی توانند اقدامی جدی در راستای حفاظت از این بنای تاریخی و ارزشمند داشته باشند.
این خانه که در منطقه مرکزی شهر مشهد (نزدیک حرم مطهر) قرار گرفته است، در واقع بخشی از تپل محله، یکی از محلات قدیمی شهر مشهد است که از جنوب به خیابان آیت ا... شیرازی و از غرب به خیابان آیت ا... بهجت منتهی می شود. محدوده آن در شرق و شمال نیز، محله نوغان و خیابان کاشانی است. معبر یاد شده بین 2 تا 4 متر عرض دارد که در عقب نشینی های جدید برخی مقاطع آن کمی عریض تر است. البته باید بیان کرد که امروزه از تپل محله چیز زیادی باقی نمانده چون قسمت های زیادی از آن در راستای اجرای طرح بهسازی و نوسازی بخش مرکزی شهر مشهد تملک و تخریب شده است. جالب است بدانید خانه تاریخی اکبرزاده، به شماره ثبت 11016، در دوره قاجار ساخته شده وحدود 100سال قدمت دارد. مساحت آن 392 مترمربع است و هم اکنون یک خانه متروکه است. این خانه به یکی از صاحب منصبان شهر مشهد تعلق داشته است، به طوری که رفت و آمد اسب سواران و کالسکه های مراجعه کننده به آن جزئی از خاطرات اهالی قدیمی محله است و از همین رو خاطره انگیز.
اگر بخواهیم به صورت جزئی تر و دقیق تر از مشخصات این بنای قدیمی سخن بگوییم، می توان به ویژگی های متفاوت دیگری نیز اشاره کرد. این خانه در دو طبقه به صــورت یک طبقه همکف و یک طبقه فوقانی ســاخته شــده اســت. پلان آن ســاده و از ترکیب عناصــر مستطیلی به وجود آمده. فرم کلی بنا مستطیلی و در یک طرف حیاط قرار گرفته است. مصالحی که در ساخت این بنا به کار رفته عبارت اند از خشت خام در مرکز دیوارهای عریض، و آجر ساده در رویه های دیوار و کاشیکاری در بعضی از قسمت های نما. سقف های خانه نیز از جنس چوب است. از ویژگی های دیگر این اثر تاریخی می توان به ایوان زیبا، هشتی و باره بند(طویله) منحصر به فرد آن اشاره کرد.
*کارشناس معاونت گردشگری و زیارت شهرداری مشهد