«سیاست» در شاهنامه پررنگ‌تر است یا در بوستان و گلستان؟

به گزارش شهرآرانیوز، سیاست در آثار شاعری شهره به شیرین سخنی سعدی چه جایگاهی داشته است؟ این، موضوعی است که محور نودوسومین نشست ماهانه فرهنگستان زبان و ادب فارسی قرار گفت. جویا جهانبخش، سیاست را در آثار نظم و نثر سعدی بررسی کرد و آنچه در ادامه آمده، گزیده‌ای است از صحبت‌های این نویسنده و عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

شاهنامه سیاسی ترین، سعدی سیاست اندیش‌ترین

گمان می‌کنم در میان نویسندگان تراز اول ادب فارسی با وجود مردی، چون فردوسی که شاهنامه او کتابی کاملا سیاسی است، گویا سعدی سیاست اندیش‌ترین ادیب ماست و این را به خوبی در آثار سعدی می‌توان دید. اصلا باب اول بوستان و گلستان باب‌هایی سیاسی است و سیاسیات او در باب‌های دیگر هم پراکنده است. بخش بزرگی از قصاید سعدی و اندرز‌های او از سیاسیات است و حتی در تضاعیف تغزل‌های او هم می‌توان فکر سیاسی یافت.

سیاست از غزل تا قصیده

سعدی حتی در تغزلات خود هم به عالم سیاست گام گذاشته و چشم به مناسبات قدرت دوخته است. او به جز گلستان و بوستان و غزلیات و برخی قصایدش که معروف‌تر است، در بخش‌هایی دیگر از آثارش هم به تفصیل موادی را که بوی سیاست می‌دهد به کار برده است. بخش‌هایی که به تعبیر استاد بهاءالدین خرمشاهی جزو بخش‌های کم خوانده سعدی است. در زوایای کلیات سعدی سخنان بسیاری درباره سیاست می‌توان یافت ازجمله در رساله نصیحت الملوک که همان طور که از نامش پیداست کلا درباره سیاست است.

رساله کوتاه دیگری با سرنویس در تربیت یکی از ملوک گوید هم عصاره همان نصیحت الملوک است. اگر بخواهیم سیاسیات سعدی را استخراج کنیم، دفتر کلانی خواهد شد. البته رساله نصحیت الملوک شاید مهم‌ترین اثر سیاسی او به نظر برسد، اما بنده گمان می‌کنم مهم‌ترین اثر سیاسی او همان بوستان است. هم از حیث کیفیت اندیشه سیاسی هم از حیث کمیت فقره‌هایی که به سیاست توجه داشته، خودش سیاست نامه بلکه نصیحت الملوک است. البته این ادعا ممکن است کمی غیرمتعارف باشد و بنده باید کمی توضیح دهم.

بوستان در معتبرترین ویراست‌های رایجش حدود ۴هزارو۱۱ بیت دارد و فارغ از ۳۲۶ بیت دیباجه و خاتمه که از قضا سخنان مهم سیاسی در آن‌ها هم موجود است، در ابواب نه گانه اش درازترین باب آن در عدل تدبیر و رای است که کاملا سیاسی است و ۹۰۷ بیت دارد و این قابل توجه است. یعنی سعدی کتاب بوستانش را به سیاسیات مُصَدر ساخته، چنان که نخستین باب آن را در سیاست پرداخته و کمیت قابل توجهی را به سیاست اختصاص داده است.

در ادامه حتما بخوانید برپایه کاخ بلند فردوسی | معرفی چند کتاب تازه منتشرشده درباره شاهنامه

گلستانی از فضایل اخلاقی

بوستان کتابی اخلاقی تربیتی است به معنای عام. چنان که مشهور است و البته به گمان بنده از جنس سیاست نامه و در واقع نصیحت الملوک، که آداب ملک داری و حکمرانی را به طور خاص و دیگر مهارت‌های زندگی و فضائل اخلاقی را به طور عام تعلیم می‌کند، مانند نصیحت الملوک ها؛ بنابراین موجه است همین بوستان که یک نصیحت الملوک است، بابی در تواضع هم داشته باشد که به خودی خود سیاسی نیست، به ویژه که تجربه نشان می‌دهد سیاست مداران بهره کافی از آن ندارند.

اما به هرحال در مقام نصیحت الملوک نویسی، نصیحت الملوک نویسان جدا از اینکه آداب کشورداری را به کسی درمی آموختند، سایر ویژگی‌هایی که برای آن کشوردار لازم می‌دانستند، ذکر می‌کردند و این با اصول نصیحت الملوک نویسی چه در فرهنگ شرقی و حتی فرهنگ غربی می‌خواند.

از اینجاست که گمان می‌کنم پذیرفتنی باشد که بوستان را نصیحت الملوکی بدانیم که مخاطبش نخست امیر و امیرزاده سلغری اتابک پارس اند و دیگر عموم خوانندگان. باز تأکید می‌کنم نمی‌گویم بوستان کتابی سرتاپا سیاسی است، بلکه می‌گویم بوستان کتابی تربیتی است در باب سیاست و تربیت رجل سیاسی.