جستجوی معیار تربیت فرزند در آموزه‌های دینی و متون شیعی

حمیده ذاکری | شهرآرانیوز؛ بیشتر ما برای می‌خواهیم شغلی را انتخاب کنیم یا کاری را به‌عهده بگیریم، به‌آسانی می‌پذیریم که برای انجام درست وظایفمان، محتاج آموزش هستیم، حتی اگر به ما بگویند بدون آموزش فلان مسئولیت را به‌عهده بگیر، می‌ترسیم و از انجامش ابا داریم و نه‌تن‌ها بدون آمادگی آن وظیفه را نمی‌پذیریم، بلکه برای موفقیت در آن به‌جز آموزش، به مشورت و... متوسل می‌شویم، این درحالی است که برای قرار گرفتن در نقش والدینی و ورود به عرصه فرزندپروری، گاه قائل به هیچ آموزش و مشورتی نیستیم، درصورتی‌که باتوجه‌به آموزه‌های دین اسلام و سیره اهل‌بیت (ع)، فرزندان در نزد ما نعمت‌های الهی هستند و همچون امانتی دراختیار ما قرار گرفته‌اند و ما نه‌تن‌ها در قبال رشد و تربیت آنها مسئول هستیم که باید در پیشگاه خداوند متعال پاسخگو باشیم.

تربیت فرزند وظیفه سنگینی است که حتی اولیای الهی در وقت پذیرش آن، دست به دعا برمی‌داشتند و از محضر پروردگار برای این امر یاری و مسئلت می‌خواستند. در ادامه باتوجه‌به آیات و روایات، برخی دعا‌هایی را که اولیای الهی درباره فرزندانشان قرائت کرده‌اند، به‌عنوان معیاری برای تربیت فرزند، مرور می‌کنیم.

فرزند، نور چشم تو باشد

در قرآن کریم در سوره فرقان از زبان مؤمنان دعایی بازگو می‌شود. در این آیه می‌خوانیم: «و آنان هستند که گویند: پروردگارا! ما را زنان و فرزندانی مرحمت فرما که مایه چشم‌روشنی ما باشند و ما را (سرخیل پاکان و) پیشوای اهل تقوا قرار ده!» (فرقان، آیه ۷۴). در این دعا بندگان صالح خدا در حق همسران و فرزندانشان دعا کرده، از خدا دو توفیق می‌خواهند؛ اول اینکه فرزندان و خانواده‌شان روشنی چشمشان و از پاکان باشند و دوم اینکه نه تن‌ها از متقین باشند، بلکه الگویی برای متقین باشند.

این دعا و درخواست، نشان می‌دهد که ما تا چه اندازه دربرابر پرورش و تربیت فرزندانمان مسئول هستیم و تا چه اندازه باید با بصیرت و بلندنظری عمل کنیم و تنها به اینکه فرزندانی صالح تربیت کنیم قانع نباشیم، بلکه درپی این هدف باشیم که آنها برای دیگران در جامعه الگو باشند.

به آموزه‌های دینی توجه کن!

نکته بعدی سفارش به نماز و بندگی خداوند است. حضرت لقمان به فرزندش می‌فرماید: «ای فرزند عزیزم! نماز را به‌پا دار و امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر کن و (بر این کار از مردم نادان) هر آزار بینی، صبر پیش گیر که این نشانه‌ای از عزم ثابت (مردم بلندهمت) در امور عالم است» (لقمان/۱۷). 

نخستین نکته‌ای که مفسران درباره این سفارش حضرت لقمان ذکر می‌کنند، توجه به برخی نکات تربیتی برای والدین است. براساس این آیه، می‌توان گفت لازم است والدین، فرزندان خود را از طریق سفارش به نماز، مؤمن و خدایى کنند و از طریق سفارش به امربه‌معروف و نهى‌ازمنکر، افرادى مسئول و اجتماعى بار بیاورند. فرزندان هم برای عمل به رفتار عبادی فردی، باید آموزش ببینند و هم درباره رفتار جمعی باید تذکر و سفارش بگیرند. رسول اکرم (ص) فرموده‌اند: «از حقوقى که پسر به پدر خود دارد، این است که مادر وى را احترام کند، براى کودک نام خوب انتخاب کند، به او قرآن بیاموزد و او را به پاکى و پاکدلى پرورش دهد». (اصول‌کافی، ج ۶، ص ۴۹).

مسئول فرزندت هستی!

نوح پیامبر به فرزندش می‌گوید: «ای پسر، تو هم با ما بدین کشتی درآی و با کافران همراه مباش!» (هود/۴۲). مفسران درباره این آیه به وظیفه والدین دربرابر سرنوشت فرزندان اشاره می‌کنند؛ وظیفه سنگینی که برعهده پدر و مادر است. حضرت امام‌سجاد (ع) در این زمینه فرموده‌اند: «حق فرزندت به تو این است که بدانى وجود او از توست و نیک و بدهاى او در این دنیا وابسته به توست. 

بدانى که در حکومت پدرى و سرپرستى او مؤاخَذ و مسئولى. موظفى فرزندت را با آداب و اخلاق پسندیده پرورش دهى، او را به خداوند بزرگ راهنمایى کنى و در اطاعت و بندگى پروردگار یاری‌اش کنی، به رفتار خود در تربیت فرزندت، توجه کنى و پدرى باشى که به مسئولیت خویش آگاه است، می‌داند اگر به فرزند خود نیکى کند، در پیشگاه خداوند اجر و پاداش دارد و اگر درباره او بدى کند، مستحق مجازات و کیفر خواهد بود» (مکارم‌الاخلاق، ص ۲۳۲).

درباره عاقبتش نگران باش!

با توجه به آیات قرآن، ما وظیفه داریم فرزندان و خانواده خود را از آتش دوزخ حفظ کنیم، آنها را خداترس و اهل تقوا بار بیاوریم. در مورد نخست در قرآن چنین آمده است: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خود را با خانواده خویش از آتش دوزخ نگاه دارید (تحریم/۶) و درباره ترس از خدا از زبان بهشتیان در قرآن، چنین می‌خوانیم: «و باهم گویند: ما از پیش میان اهل و قبیله خود خداترس بودیم» (طور/ ۲۶).

در تفسیر این آیه باتوجه‌به واژه «مشْفقین» چنین آمده است که این بهشتیان درباره خانواده خود نگران و هراسان بودند؛ بیمناک از بازخواست الهی در پایان عمر و همچنین آخرت اهل خانواده‌شان بودند. این صفتی است که والدین باید به آن آراسته و از عاقبت فرزند خود بیمناک باشند و آنها را خداترس بار بیاورند.

عذر فرزندت را بپذیر!

دیگر نکته آموزشی درباره تربیت فرزند که در قرآن آمده است، مربوط به چشم‌پوشی از تقصیر فرزندان و طلب رحمت و آمرزش برای آنان است؛ آن‌چنان‌که در سوره یوسف می‌خوانیم پسران حضرت یعقوب (ع) به گناه خود معترف می‌شوند و از پدر طلب مغفرت می‌کنند و ایشان در پاسخ می‌گویند: «به‌زودی از درگاه خدا برای شما آمرزش می‌طلبم که او بسیار آمرزنده و مهربان است». (یوسف، آیه ۹۸). در تفسیر مجمع‌البیان و اطیب‌البیان آمده است که حضرت یعقوب (ع) در انتظار شب جمعه یا سحر بود تا براى فرزندانش دعا کند. از این آیه می‌آموزیم که اولا برای فرزندانمان خطاپوش و بخشنده باشیم و دوم اینکه دعای والدین در حق فرزندان مؤثر است.

از خدا نسل پاکیزه بخواه!

خداوند در سوره آل‌عمران با ما از احوال پیامبرش زکریا (ع) سخن می‌گوید؛ او که به‌طور مخفیانه و با حالت خوف و رجا به درگاه خداوند برای طلب فرزند، دست به دعا برداشت. دعای حضرت زکریا (ع) به‌عنوان الگویی در تربیت فرزند مورد توجه است. حضرت زکریا (ع) به درگاه الهی طلب ذریه و نسل طیب کرد و خداوند دعای ایشان را مستجاب کرد.

قرآن کریم می‌فرماید: «در آن هنگام زکریا (که کرامت مریم را مشاهده کرد)، پروردگار خود را بخواند و گفت: پروردگارا! مرا (به لطف خویش) فرزندی پاک‌سرشت عطا فرما که همانا تویی اجابت‌کننده دعا». (آل‌عمران/ ۳۸). این درخواست پنهانی حضرت زکریا دارای نکات آموزشی بسیاری است که مفسران در تفاسیر قرآن به آن اشاره کرده‌اند، اما آنچه در اینجا به بحث ما مربوط می‌شود، همان طلب نسل پاکیزه و طیب است. ارزش ذریه و فرزندان، به پاکى آنهاست.

از شر شیطان به خدا پناه ببر!

انسان مصلح دیگری که برای فرزندش نزد خداوند دعا کرده است، مادر حضرت مریم (س) است. ایشان در زمان بارداری نذر کرده بودند که فرزندشان پس از تولد، خدمتگزار بیت‌المقدس باشد و زمانی که حضرت مریم به دنیا آمد، در محضر پروردگار چنین دعا کردند: «پروردگارا، فرزندم دختر است! -و خدا بر آنچه او زاییده، داناتر است- و پسر مانند دختر نخواهد بود و من او را مریم نام نهادم و او و فرزندانش را از شر شیطان رانده‌شده در پناه تو آوردم» (آل‌عمران/ ۳۶). این طلب و درخواست مهم مادر حضرت مریم (س) دارای نکاتی است که برخی مفسران به آن اشاره کرده‌اند. از آن جمله این است که لازم است والدین قبل از هرچیز به فکر سلامتی فرزند از شر شیطان باشند.

در هنگام دعا، تنها به فرزندتان نظر نداشته باشید و با دوراندیشی، درباره نسل‌های بعدی هم تدبیر و اندیشه کنید. براى تأمین سعادت فرزند، تنها به تربیت خود متکى نباشیم، او را به خدا بسپاریم که توانایى‌هاى ما محدود و عوامل انحراف زیاد است. همچنین پسر یا دختر بودن اولاد را به خدا واگذار کنیم و درعوض در تربیت درست آنها بکوشیم.

در این‌باره رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «هرکه دارای دختری است، اگر او را تربیت کند، در تربیت او نیکو عمل کند و او را تغذیه کند و در تغذیه او درست عمل کند و نعمت‌هایی که خداوند به او ارزانی داشته است از دخترش دریغ نکند، آن دختر برای او حمایت‌کننده‌ای است از آتش به‌سوی بهشت» (محجه‌البیضاء، جلد ۲، صفحه ۶۴).

در ادامه حتما بخوانید والدین بخوانند| چطور به کودک‌مان بگوییم رئیس جمهور به شهادت رسیده است؟