روایتی از همه یادگاری‌هایِ قاسم‌آباد قدیم

کاملان - خیلی‌ها در نگاه اول فکر می‌کنند که قاسم‌آباد از همان اول بیابانی لم‌یزرع بوده که هیچ نشانه حیاتی در آن وجود نداشته است و این بیابان با لطایف‌الحیل شهرداری و شهرسازان به مرور آباد شده و حالا بعضی از نقاطش جزو گران‌ترین منطقه‌های مشهد است و به قول بنگاه‌دار‌های املاک متری ۶ تا ۷میلیون تومان قیمت می‌خورد! قاسم‌آباد آنچه که مردمِ مشهد درباره‌اش فکر می‌کنند، نبوده است. در واقع پیش از اینکه شهرسازان مشهدی، تصمیم به آباد کردن قاسم‌آباد بگیرند، اینجا منطقه‌ای به نسبت آباد بوده و به قول معروف برای خودش کیا و بیایی داشته است. شاهد مثال اینکه در قاسم‌آباد زندگی جریان داشته و روستایی آباد بوده است، نوشته‌هایی از ناصرالدین شاه قاجار و ادوارد ادنوان ایرلندی وجود دارد که هر ۲حول‌وحوش صدواندی سال پیش گذرشان به اینجا افتاده است. اولی که درحال سفر به طرقبه بود به قاسم‌آباد می‌رسد و این منطقه را ملک حاج مهدی طبسی می‌داند و به آبادی و پرآبی روستا هم اشاره می‌کند. دومی هم اینجا را روستایی آباد با باغ‌های سرسبز و پُرمیوه توصیف کرده است. البته غیر از این ۲سفرنامه نشانه‌های حی و حاضری وجود دارد که قدمت قاسم‌آباد را نشان می‌دهد.

قناتِ زنده

روایت مشهور درباره قاسم‌آباد که همه قدیمی‌ها آن را کم‌وبیش نقل و تأیید می‌کنند این است که قاسم‌آباد روستایی بوده با ۴۰خانوار جمعیت و مِلک خانواده توتونچی اول که هنوز نامشان در اسناد قدیمی این محله وجود دارد و براساس یافته‌های سیدمهدی سیدی در کتاب نگاهی به جغرافیای تاریخی خراسان، این روستا از قرن۱۳ هجری قمری وجود دارد و فقط اسامی‌اش در طول این سال‌ها تغییر کرده است. قاسم‌آباد، اما در آن سال‌ها به قنات‌هایش معروف بود؛ رکن‌آباد که مردم مشهد می‌گفتند رنگ و رویشان را باز می‌کند، آب منبع که نگارنده کتاب مکتب شاهپور می‌نویسد؛ بهترین و تمیزترین آب شهر است و قنات موسوم به قاسم‌آباد. ۲قنات اولی که در دهه۵۰ خشک شدند و از بین رفتند، اما قنات قاسم‌آباد که در میان مردم به چشمه جوشان معروف بود، نه مثل سابق، اما هم‌چنان در ضلع غربی میدان نمایشگاه فعال است و عجیب اینجاست که همچنان بخشی از بارِ تأمین آب مشهد را به دوش می‌کشد. تاریخ دقیق حفر این قنات مشخص نیست و اهالی قدیمی روستایِ قاسم‌آباد از زمانی که یادشان می‌آید این قنات اینجا وجود داشته است و قدمتش باید بیش از ۱۰۰سال باشد. از آنجا پیشه مردمِ روستای قاسم‌آباد تا قبل از توسعه در دهه۵۰ کشاورزی بوده است، این قنات پُرآب که تا امروز خشکی به خودش ندیده، آبِ زمین‌های کشاورزی را تأمین می‌کرده است. مظهر این قنات تا چند سال پیش درست در ابتدای خیابان نهضت بود و بخشی از آب آن هم به وسط میدان نمایشگاه هدایت شده بود و بعضی‌ها بی‌توجه به هشدار‌ها و ممنوعیت‌ها این‌قدر روز‌های جمعه در این آب ماشین شستند، که مسئولان سازمان آب جلو خروج آب از قنات را گرفتند.

قلعه‌ای که دیگر نیست

تنها روستا‌های غرب مشهد که در دهه۴۰ و ۵۰ طبق اسناد منتشر شده قابل سکونت بودند، ۲روستایِ امامیه و قاسم‌آباد بودند که هر ۲قلعه‌های اربابی درندشتی داشتند که امروز تنها ویرانه‌هایی از قلعه امامیه در اراضی میدان نمایشگاه باقی‌مانده است و احتمالا با کلید خوردن پروژه آزادراه مشهد‌چناران تخریب می‌شود و به تاریخ می‌پیوندند، اما این اتفاق خیلی زودتر و در اواسط دهه۸۰ خورشیدی برای قلعه قاسم‌آباد می‌افتد. دیوارها، برج و بارو‌ها و بخشی از فضای اتاق‌های این قلعه در محل قدیمی این روستا، یعنی خیابان‌های نهضت و یوسفیه، باقی مانده بود که به مرور زمان تخریب شد و جایش را آپارتمان‌های غیرمجاز گرفت. لاهوتی، از ساکنان اولیه قاسم‌آباد، می‌گوید: قدمت این قلعه آن‌طور که به ما می‌گفتند به دوره قاجار‌ها برمی‌گشت و شکل و شمایل تقریباً شبیه همین قلعه امامیه بود. یک بنای خشتی و گلی که فکر می‌کنم بالای ۱۰۰۰ متر مساحت داشت. آن چیز‌هایی که از قلعه باقی مانده بود، نشان می‌داد که دورتادورش دو طبقه خانه بوده است. پیرمرد‌ها می‌گفتند اصل روستایِ قاسم‌آباد همین قلعه بوده است که الان اثری از آن نیست.

از ادوارد ادنوان، خبرنگار ایرلندی، تا خودِ قدیمی‌های این محله همه روی یک مسئله در قاسم‌آباد قدیم اتفاق نظر دارند و آن هم سرسبزی و آبادی بی‌نظیر این روستایِ سابق است. می‌گویند تا چشم کار می‌کرد اینجا زمین کشاورزی و باغ و درخت و سرسبزی بود و جز صدای پرنده‌ها، چیزی به گوش نمی‌رسید. آن‌طور که تعریف می‌کنند، سرتاسر بزرگراه میثاق کنونی، یعنی از میدان نمایشگاه تا میدان مجیدیه کاجستان بوده است. درخت‌های بعضاً ۸۰-۷۰ساله‌ای که در طول این سال‌ها نیست و نابود شده‌اند. از میان همه آن درخت‌های کاج، فقط دوتایشان سرپا مانده‌اند که قدیمی‌ها می‌گویند عمرشان بالای 100سال است و یک‌جور‌هایی نمادِ قدمت و تاریخ قاسم‌آباد هستند. ناگفته نماند که بعضی از کارشناس‌های فضای سبز و آن‌هایی که از دار و درخت چیزی سرشان می‌شود، صحت این ادعا را تأیید می‌کنند. البته معلوم نیست که در جریان ساخت تقاطع ۴سطحی آزادگان چه بلایی برسر این2 نمادِ تاریخِ قاسم‌آباد خواهد آمد!